Od początku XVIII wieku w szkole w Szeszkach prowadzona była kronika. W 1945 r. została zabrana do Bonn (Niemcy) i tam opracowana od nowa przez Panią Kieth (z domu Brandtner).
Poniżej zamieszczam wybrane fragmenty tekstu z tej kroniki:
Wieczorem 30 stycznia 1868 r. po południowej stronie nieba pojawił się meteoryt.
Opis tego zjawiska zachował się w 25 numerze „Gazety Warszawskiej”:
Aerolit ten, który przeleciał po nad horyzontem warszawskiem we czwatek [30 I] o godzinie 7-ej wieczorem przy zupełnie pogodnem niebie, miał kształt świetnej kuli ognistej, biegł od strony południowo-zachodnej ku północno-wschodniej; kula ta z początku w kolorze białym, zwiększała swoje światło i przedłużała smugę świetną i po czterech sekundach biegu, przybrała barwę czerwoną i w wysokości blizko 20 stopni nad poziomem, w stronie północno-wschodniej, pękła i rozprysła się na kilka części z nadzwyczaj silnym blaskiem, który jakby błyskawica lub silne światło elektryczne cały widnokrąg oświecił. Potem we trzy i pół minuty, dał się słyszeć silny i przeciągły huk do grzmotu lub huku z dział podobny.
W literaturze naukowej meteoryt został nazywany - „pułtuski”.
W wyniku nieurodzajnego, mokrego roku w Szeszkach i okolicy nastąpił głód. Ubodzy mieszkańcy byli wspierani datkami na cele charytatywne. We wsi uruchomiono jadłodajnię dla ubogiej młodzieży szkolnej.
W 1871 r. Szalała burza przypominająca huragan, która spowodowała wiele szkód. Spośród 16 mężczyzn, którzy wyruszyli z Szeszek na wojnę francusko-pruską, 15 wróciło a dwóch otrzymało odznaczenia (krzyż żelazny).
Reymann's Special-Karte, 1832-1870, Oletzko, Topographische Spezialkarte von Mitteleuropa. Verlag C. Flemming in Glogau.
Zima 1880 r. była bardzo śnieżna. Drogi były nieprzejezdne.
19 sierpnia 1883 r. między piątą a szóstą rano nastąpiło całkowite zaćmienie Słońca. Niestety niebo było zachmurzone. W czasie zaćmienia ciemność zapadła na około dwie minuty.
24 listopada 1883 r. szalał huragan, który wyrządził wiele szkód. Kilka budynków zostało przewróconych. U gospodarza Neumanna zawalona obora zabiła krowę i raniła dwa konie.
Zima w 1892 r. nadeszła w połowie listopada i była od razu bardzo ciężka.
Zima w 1893 r. była bardzo mroźna, w połowie lutego temperatura spadła do - 30 °C.
Od 25 maja 1896 r. nastąpiła wielka susza, która osłabiła nasiona przed dojrzewaniem, ziarna rozwijały się wyjątkowo słabo, a zatem plon był bardzo niski. W nocy z 9 na 10 sierpnia zdarzyło się niszczycielske gradobicie. Z powodu suszy ziemniaki dorastały bardzo powoli. Od 28 sierpnia zaczęła się trzytygodniowa deszczowa pogoda. W czasie wykopek okazało się, że mniejsze ziemniaków nie nadawała się do jedzenia a większe bulwy ucierpiały z powodu wilgoci i gniły w piwnicy. Chleb dla biednych stał się za drogi.
Od 1 października 1899 r. w naszej wsi w stodole oberżysty Haase, powstaje wojskowy skład broni (Militär-Verwaltung).
8 czerwca 1900 r. ustanowiono połączenie telefoniczne z Kowal Oleckich do poczty i składu broni we wsi.
14 lutego 1901 r. kowal z Szeszek Otto Pallasch udał się stąd do Mieruniszek na targ koński, ale nie wrócił z innymi uczciwymi ludźmi. Po dwudniowych poszukiwaniach jego zamrożone zwłoki odnalazła listonosz. Zmarły pozostawił żonę z pięcioma dziećmi.
Latem 1902 r. na Szeskiej Górze wojskowi zbudowali wieżę. Wchodzenie na wieżę zostało zabronione. Mimo zakazu dzieci ryzykowały i podejmowały niebezpieczną wspinaczkę. O wydanym rozkazie przypominali nauczyciele. Niestety 10-letnia uczennica Auguste Borowy spadła z wieży i zmarła w wyniku obrażeń wewnętrznych.
We wrześniu 1902 r. w pobliżu Szeszek odbyły się manewry wojskowe. Potem żołnierze założyli obozowisko we wsi koło szkoły. W grudniu zarejestrowano spadek temperatury do - do 30°C.
1 kwietnia 1904 r. wojskowy skład broni został zamknięty.
Fotografia Szeskiej Góry – widok z południa. Na wierzchołku widoczna jest wieża triangulacyjna. Po lewej stronie jest nowa droga z 1909 r. Sahm W., Heimatkunde von Ostpreuβen. Verlag Moritz Diesterweg; Gräfe und Unzer Verlag. Königsberg 1936.
W 1909 r. ruszyły roboty ziemne pod budowę nowej drogę z Chełch (Vorbergen) do Szeszek. Budowa była finansowana z pieniędzy państwowych ale mieszkańcy byli mocno zaangażowani do prac ziemnych i transportowych. W wyniku utrzymującej się deszczowej pogody w czerwcu i lipcu wykopany grunt (w większości glina) był tak miękki, że z trudem można było przejść. Jazda samochodem stała się niemożliwa.
26 maja 1909 r. prace przy budowie drogi były postępowały z dwóch kierunków, od strony Chełch i od strony Szeskiej Góry. Szczególnie dużo trudności było przy budowie nasypu przez torfowisko koło Szeskiej Góry. Bywało tak, że 40 ludzi przez dzień przewiozło ziemię wagonikami po ułożonych szynach a potem wszystko zapadało się w bagno. Jednak dzięki energii przedsiębiorcy Krause z Wystruci (Insterburg) trasa została ukończona 15 października 1909 r.
Widok na nasyp drogowy przez torfowisko koło Szeskiej Góry.
Widok na drogę na nasypie koło Szeskiej Góry prowadzącą w kierunku wsi.
W 1910 r. w czasie żniw w lipcu i sierpniu były wielkie opady deszczu. Nawet najstarsi gospodarze nie pamiętali, żeby w ciągu roku zdarzyła się taka ilość opadów. Grunty na polach były tak mokre, że w czasie żniw, do w połowie załadowanych wozów zaprzęgano po cztery konie. Ulewy nie ustały aż do początku września, a siew nasion zimowych rozpoczął się około połowy września.
Od połowy lipca 1910 r. do końca października trwało brukowanie nowej drogi. Prace prowadził mistrz kamieniarz Schweingruber z Olecka. Niestety nie był w stanie ukończyć dzieła, a ostatecznie jego pracę ukończył kamieniarz Grzeskowiak z Ełku. Wielu gospodarzy przewoziło zaprzęgami konnymi kostkę brukową z dworca kolejowego w Kowalach na miejsce budowy.
W 1912 r. przez całą wiosnę i lato było bardzo mało deszczów. Większość stawów, wszystkie rowy i studniy wyschły. Od sierpnia w szkolnej studni brakowało wody. Najstarsi ludzie we wsi nie pamiętali, że kiedykolwiek było tak sucho przez rok. Zima nadeszła wcześnie i było bardzo zimno.
W 1914 r. pod koniec lipca gazety przyniosły wieści o zbliżającej się wojnie. Liczyliśmy na pokojowe rozwiązanie konfliktu, aż do ostatniej chwili. Młodzi mężczyźni z naszej wsi udali się na dworzec kolejowy w Kowalach Oleckich, skąd odjechali do wyznaczonych jednostek wojskowych. Od 2 do 8 sierpnia na Szeskiej Górze stacjonował pięcioosobowych patrol żołnierski. Do Szeszek przybyli uchodźcy z przygranicznych wsi.
W piątek, 14 sierpnia 1914 r., około siódmej rano do wsi z Kowal Oleckich przyjechał patrol żołnierski na koniach. Zatrzymali się w szkole. Oficer natychmiast odebrał telefon, aby skonsultować się z dowództwem. Około ósmej zobaczyliśmy, jak ogromne kłęby dymu unosiły się w krótkich odstępach czasu na wschodzie i południowym wschodzie. Po południu dotarła wiadomość, że w Szarejkach Rosjanie zatrzymali pastora Augusta Horna, obrabowali go i w języku rosyjskim żądali informacji. Ponieważ pastor nie znał rosyjskiego, strzelili do niego, dotkliwie go raniąc. Rannego w szyję i w płuco duchownego pozostawili leżącego. Znaleziono go później i zawieziono do szpitala w Gołdapi.
Rano 17 sierpnia 1914 r. słychać było gwałtowny ogień artyleryjski. Działa rosyjskie ustawione były w lesie za wsią Lakiele i ostrzeliwały 9 niemieckich dział okopanych w południowej części wsi Lakiele. W walkach trwających do trzeciej po południu, także brała udział piechota. O 4 godzinie po południu, do naszej wsi przybyło wojsko z samochodami i nakazało natychmiastową ewakuację w kierunku: Grabowo i Węgorzewo. Wieczorem do Szeszek wkroczyli Rosjanie. Część mieszkańców, którzy uciekli tylko na niewielką odległość i po kilku dniach wrócili do swoich domów i zajęcli się pracą w gospodarstwie. Rosyjskie wojsko prawie ich nie niepokoiło. Większość uchodźców powróciła w drugiej połowie września, gdy Rosjanie zostali wyparci z Prus Wschodnich.
4 listopada w pobliżu wsi pojawiły się kolumny niemieckiego wojska, które cofały się za Wielkie Jeziora Mazurskie. Znowu byliśmy samotni i opuszczeni. Dzień wcześniej rannych żołnierzy przewieziono do Kowal Oleckich i ewakuowano pociągami. Po południu 5 listopada niemieccy żołnierze przychodzili do domów we wsi prosząc o jedzenie.
6 listopada 1914 r. do Szeszek kolejny raz wkroczyli Rosjanie. Ty razem żołnierze okradali mieszkańców. Aresztowano czterech mieszkańców i wywieziono do Rosji.
W szkole urządzono stanowisko dowodzenia zostało. Przez dwa dni stacjonowała artyleria rosyjska. 11 listopada przybyły oddziały sanitarne rosyjskiego Czerwonego Krzyż. Został założony szpital wojskowy.
15 listopada wszystkich mężczyzn, kobiety i dzieci z Szeszek i innych wsi w okolicy zebrano we wsi Chełchy. Potem zostali po eskortą przeniesieni do Kowal Oleckich. Następnego dnia kobiety i dzieci zostały odesłane do domów. Po przesłuchaniu starszych mężczyzn wypuszczono do domu, a młodszych zatrzymano.
W Szeszkach przez osiem tygodni przebywało około 400 żołnierzy i 500 koni. Na rozkaz dowództwa nikt nie mógł wieczorem wychodzić z domu.
W dniach 13 – 14 lutego 1915 r. nastąpił odwót Rosjan i we wsi pojawili się niemieccy kawalerzyści.
Po wycofaniu się Rosjan pozostały ślady po ich pobycie. Obraz wnętrz mieszkań był obrzydliwy, wszędzie było pełno słomy, nawozu, odchodów, połamanych mebli i podartych książek. Ziemniaki zamarzły a obok pozostawiono wnętrzności zwierząt. Ogrodzenia i drzewka owocowe przenaczono na opał.
1 stycznia 1916 r. wprowadzono karty na mąke i chleba. Z powodu braku ropy naftowej i węgla warunki oświetlenia i ogrzewania były niezwykle trudne. Nie działało stałe połączenie kolejowe. Z tego powodu aby załatwić swoje sprawy mieszkańcy chodzili do Olecka pieszo (25 km).
Miesiąc kwiecień 1920 r. przyniósł nam cieple dni, termometr wskazywały temperaturę powyżej + 20 °C w cieniu. W wyniku tego upału wegetacja rozwijała się bardzo szybko. Uprawa pól rozpoczęła się już 4 kwietnia i została w większości zakończona około połowy kwietnia. Z czasem nadszedł ciepły wiosenny deszcz i ziarno mogło dobrze dojrzewać. Taka pogoda dała nadzieję na dobre zbiory.
10 lipca 1920 r. w niedzielę odbyło się plebiscytowe głosowanie. Kilka dni wcześniej mieszkańcy ustawili trzy bramy honorowe. W naszej wsi w oddano 248 głosów (nie było głosów za Polską). Po uroczystości posadzono dąb pamiątkowy, aby uczcić wielkie zwycięstwo.
Zima 1923/1924 r. była jedną z najdłuższych i najbardziej śnieżnych z ostatnich lat. Obfite opady rozpoczęły się przed świętami Bożego Narodzenia. Wszystkie drogi i ścieżki były niedostępne. Gruba pokrywa śnieżna zalegała do 3 kwietnia. Z angielskiej niewoli powrócili: Otto Pietruk, August Symanzik, Emil Wauschkuhn. Z rosyjskiej niewoli powrócił: Gustav Preuss.
Latem 1924 r. w gospodarstwie Kemmesies koło Szeskiej Góry urządzono schronisko młodzieżowe. W tym celu zawieziono tam dziewięć worków słomy i osiem koców.
Odsłonięcie Powiatowego Pomnika Wojennego w Olecku. Rieck H., Verdienstvolle Personen aus Stadt und Kreis Treuburg, w: „Treuburger Heimatbrief” 15, 1988, s. 11.
11 września 1927 r. mieszkańcy naszej wsi należący do Zrzeszenia Żołnierzy uczestniczyli w odsłonięciu Powiatowego Pomnika Wojennego (Kreiskriegerdenkmal) w Olecku, który został poświęcony poległym żołnierzom w I wojnie światowej. Konsekracji dokonał superintendent Niklas i przewodniczący prowincjalnego Zrzeszenia Żołnierzy Kahns z Królewca.
W 1928 r. wiosna nadeszła późno, więc zasiewy rozpoczęto dopiero w drugiej połowie kwietnia. 20 kwietnia rano było tak dużo śniegu, że właściciel Kemmesies zawiózł syna do szkoły saniami. Inni gospodarze jeździli saniami na targ aż do Kowal Oleckich. Duże opady śniegu miały miejsce również 11 maja. W nocy z 1 na 2 czerwca spadło tak dużo śniegu, że gałęzie drzew i krzewów pękały pod nadmiernym obciążeniem. W tym roku nie było zbioru owoców.
4 września 1928 r. odbyły się manewry wojskowe. Źołnierze biwakowali pod namiotami ale część oficerów stacjonowała we wsi. Ćwiczenia obserwowali oficerowe z armii Stanów Zjednoczonych, Japonii, Włoch, Szwecji.
Zaprzęg z saniami na zimowej drodze. Kadr z filmu Kowahlen. Dr E. Schwabe. 1931.
W 1928/1929 r. zima była bardzo zimna i śnieżna. Termometr wskazywał wiele razy -35°C.
W 1930-1931 r. zimą temperatura była stała, od -15° C do -12° C. Było wiele opadów gęstego sniegu. 13 kwietnia było jeszcze -5° C, a na drogach i w ogrodach śnieg zalegał na kilka metrów. Ostatnie ślady śniegu na polach znikły 1 maja, ale w zagłębieniach był jeszcze przez kilka tygodni. Prace polowe można było rozpocząć dopiero na początku maja.
W 1932 r. w szkole w Szeszkach było 54 uczniów (29 dziewcząt i 25 chłopców). Ten rok był rokiem przestępnym i zdaniem starszych mieszkańców to powinien być zły rok. Tak okazało się naprawdę, gdyż zbiory pasz i zbóż znacznie ucierpiały w wyniku deszczowej pogody. Większość upraw żyta i pszenicy zgniła na polach. Także gniły ziemniaki. W powiecie oleckim został ogłoszony stan klęski. Administracja rządowa zapewniła, że zostaną rozpatrzone indywidualne wnioski o obniżenie podatku.
Nastąpiło obniżenie płac urzędników. Ceny w rolnictwie gwałtownie spadły. Jednak ceny artykułów przemysłowych gwałtownie wzrosły.
12 i 13 września 1933 r. w najbliższej okolicy miały miejsce manewry wojskowe.
1 maja 1935 r. niestety na Dzień Pracy pogoda nie dopisała. Od dwóch dni padał śnieg i cała okolica „ubrała się w zimową sukienkę”. Obfite opady śniegu trwały do południa 2 maja. Samochody na drogach zakopały się w śniegu, gospodarze ponownie zaczęli korzystać z sań.
1 września 1939 r. Niemcy wypowiedziały wojnę Polsce. Na początku 23 mężczyzn wezwano do służby wojskowej, a mężczyzn w wieku 14–60 lat zabrano na kilka dni do Węgorzewa. W pobliżu Wężewa, niemiecki samolot musiał zrzucić bomby podczas awaryjnego lądowania, które potem zostały wysadzone w powietrze.
Po zakończeniu wojny z Polską do Szeszek przewieziono 20 polskich jeńców, 10 mieszkało u rolnika Zippliesa, a 10 u Kowitza. Jeńcy wojenni zatrudniani byli przy różnych pracach w gospodarstwach rolnych.
Wjazd pociągu na stację kolejową w Kowalach Oleckich. Kadr z filmu Kowahlen. Dr E. Schwabe. 1931.
Od Bożego Narodzenia 1939 r. temperatura spadała z dnia na dzień. W lutym 1940 r. zanotowano - 35° C, a nawet - 38° C. Ponadto wystąpiły duże opady śniegu.
Opóźnienia pociągów dochodziły do trzech godzin. Główna droga przez wieś była nieprzejezdna. Mrozy i opady śniegu trwały do marca. Prawie wszystkie drzewa owocowe wymarzły. W ogrodzie szkoły z ponad 30 drzew pozostały zdrowe tylko dwa. Pod koniec maja zapanował wielki upał, który narastał z tygodnia na tydzień i trwał do połowy lipca. W tym czasie deszcz ustał i powstała susza. Krótko po rozpoczęciu zbiorów żyta (około 15 lipca) nastąpiły obfite opady deszczu, która trwały do połowy października.
W lipcu 1940 r. polskich jeńców wojennych zastąpili jeńcy francuscy. Był ku temu powód; ponieważ Polak czuł się tu zbyt lokalnie, a chęć ucieczki była zbyt wielka. Ponadto większa część mieszkańców zachowywała się zbyt przyjaźnie rozmawiając z jeńcami po polsku.
W niedzielę we wsi wydarzyła się tragedia. 21-letnia córka gospodarza Maxa Hammlera zginęła podczas strzelania do wróbli. Przestrzelenie było poniżej lewej piersi. Natychmiast wezwany lekarz mógł jedynie stwierdzić zgon.
W czerwcu 1940 r. żołnierze na Szeskiej Górze zbudowali wieżę widokową nad punktem triangulacyjnym. Wieża miała wysokość 42 m. ale wejść można było na 30 m. Do budowy zużyto 32 m3 drewna. Materiału dostarczyli za opłatą miejscowi rolnicy. Wprowadzono surowy zakaz wchodzenia na wieżę.
Zima 1941 r. śnieg stawał się coraz bardziej obfity i wkrótce pojawiły się zaspy. Ruch samochodowy został zatrzymany. Konsekwencją tak dużych opadów śniegu były wielogodzinne opóźnienia pociągów. Mróz i opady śniegu trwały do początku marca. Marzec przyniósł głównie odwilż, ale kwiecień przyniósł znowu dużo śniegu. Rolnicy w kwietniu nie byli w stanie rozpocząć prac na polach.
Zaprzęg z ładunkiem drewna na saniach. Kadr z filmu Kowahlen. Dr E. Schwabe. 1931.
Kronika szkoły i wsi Szeszki kończy poniższym tekstem:
22 października 1944 r. mieszkańcy Szeszek opuścili wieś kierując się w stronę wsi Wężewo. Potem dalej ewakuowali się do okolic Mrągowa i dalej na zachód. W niektórych gospodarstwach pozostali najstarsi mieszkańcy, którzy ze względu na wiek i choroby nie mogli wyjechać.
W 2000 r. otrzymałem list z Niemiec, w którym autor opisał swoje losy po wyjeździe z Szeszek. Po wielu latach pracy awansował na eksponowane stanowisko w firmie chemicznej Bayer. Prosił mnie o znalezienie miejsca pochówku swojej babci, która została w Szeszkach. Niestety na cmentarzach w okolicy nie znalazłem jej grobu.
Szeska Góra - najwyższe wzniesienie Mazur Garbatych.
Galeria fotografii wsi Szeszki.
Literatura:
- Biallas G., Seesken, w: Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. nr 31, s. 94.
- Biolik M., Nazwy terenowe Warmii i Mazur jako świadectwo historii regionu. Komunikaty Mazursko- Warmińskie nr 4, 2004.
- Białuński G., Kolonizacja Wielkiej Puszczy (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie). Olsztyn, OBN, 2002.
- Caspar Henneberger's Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576) ; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863.
- Crome H., Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, w: Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde. - 1938-1940. - Bd. 32-34.
- Czygan S. A., Die alte Heimat in Wort und Bild, Heft 2. Verlag Alfred Czygan. 24 Lübeck 1962.
- Czygan, A., Aus Treuburgs Okelkammer, l-6,Treuburg,1940.
- Demby R., Olecko. Czasy, ludzie, zdarzenia. Wydawca: Urząd Miejski w Olecku 2000.
- Demby R., Olecko i okolice. Przewodnik informator. Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej w Białymstoku. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa 1973.
- Demby R., W straduńskiej puszczy. Z dziejów osadnictwa na ziemi oleckiej, Olecko 1998.
- Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010.
- Grenz R., Der Kreis Treuburg Ein ostpreußisches Heimatbuch, Zusammengestellt, im Auftrage der der Kreisgemeinschaft Treuburg, Lübeck 1971.
- Frenzel J. T., Beschreibung des Kreises Oletzko, Regierungsbezirks Gumbinnen, in geschichtlicher, statistischer und topographischer Beziehung. Marggrabowa: Peglau 1870.
- Gaspari A. C., Bertuch F. J. Allgemeine geographische Ephemeriden. Verfasset von einer Gesellschft Gelehrten. Zehnter Band. Weimar im Verlage des Landes Industrie Comptoria 1802.
- Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg, 1938.
- Jordan-Lubierzyński F., Ziemia Olecka z bliska i z daleka, Białystok-Olecko 1970, S. 152.
- Kętrzyński, W., O Mazurach, Tygodnik Wielkopolski, Poznań 1872. s.94.
- Kowalski W., Mazury Garbate. Ełk – Wydminy – Olecko - Gołdap. Warszawa 1954 „Sport i Turystyka".
- Kujawski W., Mazury Garbate Szlak Wodny/Einwasser, QMK Olsztyn 2009.
- Kunicki J., Zapomniana Wielka Wojna 1914-1918. Ziemia Olecka. Pracownia Wydawnicza ELSET. Olecko 2021.
- Liedtke, H., Die Landschaften Ostpreußens: Namen und Abgrenzungen naturgeographischer und historischer Landschaften in Ostpreußen und angrenzenden Gebieten. Leipzig 2011.
- Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, pod red. A. Wakara, Pojezierze, Olsztyn 1974.
- Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmji. Książnica Polska Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych. Lwów, Warszawa 1923.
- Rieck H., Verdienstvolle Personen aus Stadt und Kreis Treuburg, w: „Treuburger Heimatbrief” 15, 1988, s. 11.
- Rąkowski G., Mazury Garbate. Przewodnik dla turystów pieszych. Wydawnictwo PTTK "Kraj". Warszawa 1989.
- Srokowski S., Prusy Wschodnie, Kraj i ludzie, Nakładem Księgarni F. Hoesicka, Warszawa 1929.
- Stryjkowski M., Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i wszystkiej Rusi, Królewiec 1582.
- Szeliga J., Rękopiśmienne mapy Prus Książęcych Józefa Naronowicza-Narońskiego z drugiej połowy XVII wieku. Published 1997 by Biblioteka Narodowa in Warszawa. 1997.
- Toeppen M., Geschichte Masurens: ein Beitrag zur preußischen Landes - und Kulturgeschichte. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen. Danzig. 1870.
- Topographische Karte (Messtischblätter) 1:25000, 18100 Kowahlen, Königliche Preussische Landesaufnahme, Reichsamt für Landesaufnahme, Berlin 1940.
- Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
- Tutlies A., Güter und Großbauernhöfe im Kreis Treuburg/Oletzko. Kreisgemeinschaft Treuburg, 2001.
- Tutlies A., Heiteres Und Ernstes Aus Oletzko: Ein Landkreis In Ostpreussen. Books on Demand. 2007.
- Tutlies A., Menschen aus dem Kreis Treuburg, Oletzko. Kreisgemeinschaft Treuburg, 2002.
- Wakar A., Z dziejów wsi, w: Olecko - z dziejów miasta i powiatu. Wyd. Pojezierze, Olsztyn 1974.
- Zeiss W., Der Seesker Höhenzug, w: Ein Beitr. zur Landschaftskunde Ostpreussens, Tom 4, Geogr. Inst. der Albertus-Univ. zu Königsberg Pr Veröffentl. N.F.R. Geographie, 1931, s. 118.
Józef Kunicki
