Kraina EGO - egoturystyka.pl

Grodzisko w Grodzisku, gmina Banie Mazurskie, powiat gołdapski.

Widok na grodzisko z zachodu.

Współrzędne geograficzne obietu: [ 54°11'43.8"N 22°01'04.5"E ]

Krajobraz wokół opisywanego grodziska ukształtował się w czwartorzędzie. Decydujące znaczenie miało zlodowacenie Wisły (bałtyckie), zwłaszcza ostatnia jego faza – pomorska.
Według mapy geologicznej Polski 1:50 000 - arkusz Banie Mazurskie (69) pagórki z okolic Grodziska uznano za niewielkie moreny spiętrzone. Na badanym obszarze występują osady zlodowacenia Wisły, stadiałów prawdopodobnie środkowego i górnego.
W czasie stadiału środkowego zostały złożone gliny zwałowe, osady wodnolodowcowe i lokalnie zastoiskowe. Na urozmaiconej powierzchni terenu występują powszechnie osady stadiału górnego zlodowacenia Wisły. W czasie transgresji tego lądolodu miało miejsce zaburzenie osadów stadiału środkowego i utworzenie moren wyciśnięcia w okolicach Grodziska.

Jest to pagórkowaty i falisty obszar moreny dennej z licznymi pagórkami moren czołowych, często przekraczających 200 m n.p.m., którym towarzyszą głębokie zatorfione doliny i wytopiska. W zagłębieniach występują mułki i iły zastoiskowe. Wzniesienia zbudowane są z gliny zwałowej, często z wkładkami piasku, żwiru i głazów. Na powierzchni występują gleby brunatne oraz płowe i rdzawe.

Po wschodniej stronie grodziska przepływa strumień o nazwie Grodzisko, który płynie na północ do rzeki Gołdap. Jego źródła znajdują się koło wsi Gąsewo (1,5 km na południe od wsi Grodzisko). Dawniej znajdowało się tu jezioro Gąsewskie, które zostało osuszone w wyniku prac melioracyjnych w XIX wieku. Dzięki temu uzyskano tereny rolne zagospodarowane jako łąki.
Po zachodniej stronie opisywanego wzniesienia rozciąga się zatorfione obniżenie, w którym bierze początek strumień płynący na południe do rzeki Grodzisko.

Na północ od wzgórza, na którym jest grodzisko znajduje się ciąg wzniesień morenowych o spłaszczonych wierzchołkach.

Ukształtowanie powierzchni w pobliżu grodziska. https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondrackiego) obszar ten położony jest w makroregionie - (842.8) Pojezierze Mazurskie (niem. Masurische Seenplatte), mezoregionie - (842.86) Pojezierze Ełckie (niem. Lycker Seenplatte), mikroregionie - (842.866) Puszcza Borecka (niem. Borkener Forst).

Na północ od opisywanego obszaru rozciąga się: mezoregion - (842.84) Kraina Węgorapy (niem. Angerburger Gebiet). Na zachód od grodziska rozciągają się Wzgórza Piłackie o wysokości do 219 m n.p.m. i różnicach wysokości względnych sięgających 80 m. Stoki wzniesień są bardzo strome i porośnięte lasami. Na południowy-wschód od grodziska rozciąga się kompleks leśny Puszcza Borecka.

Wzniesienie nazywane Grodziskiem znajduje się w południowo-zachodniej części wsi Grodzisko. Obiekt znany w literaturze jako Zamkowa Góra, Piękna Góra, Grodzysko, Schloßberg, Grodzisker Berg, Burgwall.

Widok na grodzisko z północnego-zachodu.

Zachodnie, południowe i wschodnie stoki grodziska są wysokie i strome, jedynie północne stoki są łagodne i dlatego były dodatkowo chronione wałami o wysokości około 2 metrów. W wale widoczne jest obniżenie, które mogło być bramą prowadzącą do założenia obronnego. Obok przebiega także droga gruntowa, którą jest dojazd do wierzchołka.

W północnej części grodzisko jest częściowo zniszczone przez wykonanie okopów i betonowego schronu w czasie II wojny światowej. Ślady po okopach są bardzo dobrze widoczne na powierzchni terenu.

W innych częściach grodziska wały są znacznie niższe ze względu na doskonałe naturalne walory obronne. Możliwe, że w tych miejscach były także palisady. Na południowym stoku wzniesienia zachowały się wyraźne relikty wału dolnego.
Teren grodziska jest porośnięty trawą, ale w przeszłości był wykorzystywany jako pole uprawne.

Ślady wału dolnego na południowym stoku grodziska.

Widok z majdanu w kierunku północnym. W głębi fotografii wał grodziska.

Wzniesienie ma kształt owalny o wymiarach u podstawy: długość 230 metrów z północnego- zachodu na południowy-wschód oraz szerokość 183 m. Wierzchołek wzniesienia w granicach wałów obronnych ma długość 160 metrów i szerokość 95 metrów. Grodzisko w swych czytelnych zarysach ma powierzchnię około 2 ha.

Grodzisko na wzniesieniu Schloß Berg opisane jako „Burgwall”. 1898 Kerschken. Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter). Reichsamt für Landesaufnahme. Königliche Preussische Landesaufnahme.

Podstawa południowego stoku położona jest na wysokości 159,6 m n.p.m. i wznosi się do wysokości 191,4 m.n.p.m. Wysokość względna wzniesienia wynosi 31,8 metrów. Powyższe pomiary wykonałem na podstawie mapy topograficznej. Te wymiary świadczą o tym, że jest to jedno z największych założeń obronnych w zachodniej części Jaćwieży.

Grodzisko we wsi Grodzisko. https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/

Według Kętrzyńskiego „O ludności polskiej…” wieś Grodzisko (Schlossberg, od 1938 r. Heidenberg) powstała w 4 marca 1566 r. Starosta węgorzewski Wawrzyniec Roch sprzedał wówczas 44 włóki puszczy położonej za Kutami i Piłakami Wojtkowi Skorupczykowi z powiatu giżyckiego i powierzył mu zadanie założenia tam wsi czynszowej. Za cztery włóki sołeckie Skorupczyk płacił 168 grzywien. Osiedleńcom przyznano dziesięć lat wolnizny.

Grodzisko na mapie topograficznej (Schloß Berg). Po lewej stronie mapy Lasy Piłackie, a na dole mapy jezioro Gąsewskie (Gassewen See, Gusewschen See). 106. Grabowen. Skala 1: 100 000. Reichsamt fur Landesaufnahme 1893.

W XIII wieku trwała rywalizacja polsko-rusko-litewska w opanowaniu południowych ziem jaćwieskich. 

Podbój Nadrowii położonej na zachód od grodziska rozpoczęli Krzyżacy w 1255 r. Nadrowowie poddali się w 1275 r., po upadku swego głównego grodu Kamsvika.

W 1277 r. Konrad von Thierberg z wojskiem liczącym 1500 ludzi wtargnął na ziemię Kymenow (według Hennig był to rok 1275). Wielu zabił, uprowadził ponad 1000 jeńców i przywłaszczył wielkie łupy. Następnego dnia jaćwieski pościg z 3000 ludzi dogonił powracających Krzyżaków o trzy mile przed lasem Winse (albo Winze). Według Töppena było to miejsce nad jeziorem Śniardwy, ale Kętrzyński podaje, że ten las był w pobliżu dzisiejszego Wężewa (Winse) (w powiecie oleckim).
W straszliwej bitwie Jaćwingowie zostali pokonani i zmuszeni do ucieczki (zginęło 6 kawalerów mieczowych).
W 1283 r. Krzyżacy zorganizowali ostatnią, rozstrzygającą wyprawę na Jaćwież. Friedrich von Holle poprowadził wyprawę na ziemie Kirsnowii i ziemie w okolicy Mieruniszek (Meruniske) i Cimoch. W bitwie pod grodziskami Wężewo i Meruniszki padli w walce wszyscy możni. Podczas tej bitwy Friedrich von Holle zginął jako ostatnia ofiara wojny z Prusami i Jaćwingami.
Ostatecznie pod naporem Krzyżaków Jaćwingowie poddali się w 1283 r. Część ludności uciekła na Litwę, a innych Krzyżacy wysiedlili do Sambii, gdzie przetrwali do XVI w.

Tak zdławienie oporu Nadrowów opisał Piotr z Dusburga w "Kronice ziemi Pruskiej":

176. O ZDOBYCIU DWÓCH ZAMKÓW W ZIEMI NADROWII W OKRĘGU LETHOWIS
Brat Konrad z Thierbergu, mistrz, dostrzegł rozsądek i wierność tychże Nadrowów, a ponieważ ziemia Nadrowii bardzo ucierpiała po ich odejściu, wysłał do wspomnianej ziemi Nadrowii brata Teodoryka, wójta ziemi sambijskiej oraz wojsko razem z tymi właśnie Nadrowami. Kiedy weszli do okręgu Lethowis, spustoszyli go grabieżą i ogniem, potem podeszli pod dwa zamki znajdujące się we wspomnianym okręgu i po długotrwałej bitwie, jaka wywiązała się pomiędzy nimi, ufni w Bożą pomoc, w końcu zdobyli obydwa. Następnie zabili lub wzięli do niewoli wielu ludzi, a obydwa zamki wraz z ich przedzamczami, podkładając pod nie ogień, spalili. Zdobyli tak wielkie łupy w postaci koni, bydła i innych rzeczy, że z trudem mogli go ze sobą unieść.

179. O OPUSTOSZENIU ZIEMI NADROWII
Wiele wojen w sposób chwalebny prowadzono przeciw tej ziemi, Nadrowii, które nie zostały opisane w tej księdze, gdyż byłoby rzeczą zbyt nudną opowiadać o nich wszystkich szczegółowo. W ich wyniku Nadrowowie, chociaż do dzisiaj posiadają wielkie siły zbrojne oraz liczne warownie, pozbyli się jednak wszelkiej dzikości, i poddali się wierze i braciom, z wyjątkiem nielicznych, którzy przeszli na ziemię litewską. I z tego powodu wspomniana ziemia Nadrowii do dnia dzisiejszego pozostaje wyludniona.

Strona tytułowa dzieła Piotra z Dusburga oraz pierwsza strona opisująca walki w Nadrowii. Petri De Dusburg, Ordinis Teutonici Sacerdotis, Chronicon Prussiae ... Sumptibus Martini Hallevordii, Bibl.[iopolae] Regiom[ontii] Pruss. Francofurti & Lipsiae 1679. S. 262.

W pobliżu Grodziska znajdują się miejsca pradawnego osadnictwa. Są to przede wszystkim cmentarzyska kurhanowe i płaskie, pochodzące z okresu świetności i upadku cesarstwa rzymskiego w Grunajkach, Boćwince, Nowej Boćwince, Juchnajciach i Lisach. Kurhany przykrywały bogate groby strojnych kobiet i wojowników w pełnym rynsztunku. Bogactwo przedmiotów składanych zmarłemu w pośmiertną wędrówkę odzwierciedla bujny rozkwit, jaki obszar ten przeżywał w okresie rzymskim.

W XVII wieku Józef Naronowicz-Naroński na zamówienie księcia Bogusława Radziwiłła kartował obszar Prus, przede wszystkim pod kątem naturalnych warunków obronnych tego obszaru. Dostarczył pierwszych, cennych informacji na temat grodziska. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVII wieku kontynuatorem prac Narońskiego był Samuel Suchodolec, a później jego syn Jan Władysław Suchodolec.

Grodzisko i Gassewen na mapie z 1732 r. Jana Wladysława Suchodolca. Grodzisko zaznaczono w zakolu strumienia, na zachód od małego zbiornika wodnegoi na północ od wsi Grodzisko. Na jego powierzchni umieszczono sygnatury przedstawiające las. Map of Kingdom of Prussia. Map XXIX. vergrösserte Sectiones der General-Charte von dem Königreich Preüssen wie daselbe in 4. folgende Districte abgetheilet als… W: Szeliga J., Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Prusach w XVII i XVIII wieku. Biblioteka Narodowa. Zakład Zbiorów Kartograficznych. Warszawa 2004.

W 1717 r. Georg Andreas Helwing (pastor i botanik z Węgorzewa) opisał grodzisko w „Lithographia Angerburgica…”:

Wśród nich jest słynna góra Grodzisko, której wejście jest strome, a wioska oddalona od niej o pół godziny drogi, położona u podnóża góry.

Helwing zauważył, że podejście było strome i nierówne, a na górze widoczne były gruzy i zagłębienia jakiejś starej fortyfikacji. Wokół znajdowały się tam różnego rodzaju pozostałości żelaza, rudy, broni i tym podobnych.

Fragment z dzieła „Litografia…. Helwing G. A., Lithographia Angerburgica sive Lapidum et fossilium In Districtu Angerburgensi & ejus vicinia. Regiomonti: Stelter 1717. S.4.

W 1726 r. w czasopiśmie „Erleutertes Preussen oder Auserlesene Anmerckungen,” ukazał się artykuł Paula Bernharda Drygalskiego (Drigalski) proboszcza z Kut (Kutten), który utrzymywał stałe kontakty Helwingiem.

Strona tytułowa wydawnictwa „Erleutertes Preussen…” oraz pierwsza strona artykułu Paula Drygalskiego. Lilienthal M., Erleutertes Preussen Oder Auserlesene Anmerckungen [...] Tomvs I. Nebst denen dazu gehoerigen Registern. Königsberg, 1724-1742. Tom IV, s. 75-78.

Ciekawostki z parafii Kuty.
Wydawca czasopisma na początku artykułu dodał przypis: Kuty (Kutten) wieś kościelna w powiecie węgorzewskim (Angerburg) były wsią rodzinną słynnego teologa Celestyna Myślenty. Grodzysko lub Grod w języku rosyjskim oznacza Szańce, które Polacy nazywają Ogród, dlatego Grodzysko oznacza coś w rodzaju miejsca ogrodzonego lub otoczonego. Potem dodał drugi przypis: Tamtejszy kaznodzieja, Pan Drygalski, przesłał nam następującą wiadomość.

W parafii Kuty odnotowano następujące miejsca z czasów starożytnych:

Jest góra o jedną milę od Kut (od najdawniejszych czasów nazywana była Grodzysko). Wejście na tę górę z powodu okropnych wysokości i stromości jest prawie niemożliwe. Tylko północny stok opada łagodnie i tamtędy zapewne wiodła droga na wierzchołek. W widocznym szańcu musiało być przejście (brama), którego pozostałości są do dzisiaj dobrze widoczne. Z pewnością grodzisko na tym wzniesieniu pełniło rolę twierdzy przy której rozegrała się wielka bitwa. Świadczą o tym znalezione tam narzędzia wojenne (instrumenta bellica)- żelazne groty oszczepów i strzał, różnego rodzaju broń i stare ostrogi.

Ta góra ma około czterech do pięciu zagonów długości i przeważnie jest szeroka. Na środku posiada dziurę lub zagłębienie, w którym zawsze znajdowała się woda.
Opowiadał mi starzec Malessa, który zmarł kilka lat temu, że kiedy we wsi brakowało wody mieszkańcy oczyszczając rzeczkę płynącą koło góry, znaleźli stare świerkowe rury odprowadzające wodę z jeziora Gusewschen See (Gąsewskie) leżącego ćwierć mili dalej od góry. Kiedy przecięli te rury to zniknęło także źródło położone na wierzchołku góry.

Wśród wielu antyków, które tam znaleziono przed moimi przybyciem, mam nadal dwie identyczne monety z miedzi lub stopu metali, wielkości tynfa i grubości talara, z jednej strony pięknym portretem młodzieńca z podpisem „Aleksander Imperator Romanus”, z drugiej strony portret boga Marsa z łukiem i strzałami oraz podpisem „Mars”.
Następnie otrzymałem pierścień na ramię wykonany z tego samego metalu, który był otwarty w jednym miejscu i można go było założyć i ponownie zamknąć.
Posiadam jeszcze kamień przypominający polski obuch, z otworem w środku, który bez wątpienia był wojennym narzędziem.

Do Grodziska trafił również wnuk Helwinga, Georg Christoph Pisanski, autor wydanej w 1769 r. w Królewcu (Königsberg) pierwszej rozprawy o grodziskach pruskich „De montibus regni Prussiae notabilioribus dissertatio geographica”.

W 1847 r. w „Neue Preußische Provinzial – Blätter…” ukazał się artykuł Jonasa zatytułowany „Die drei Brüderberge” (Góry Trzech Braci). Nazwa ta nawiązuje do trzech wzniesień położonych w tej części Prus Wschodnich, a mianowicie do góry w pobliżu miejscowości Gołdap, drugiej w pobliżu wsi Grodzisko i trzeciej w pobliżu wsi Pietrasze. W czasopiśmie zamieszczono legendę związaną z Grodziskiem:

Bezpośrednio u podnóża góry leży wieś Grodzisko, 3 mile od Gołdapi.

Jeszcze trzy lata temu na szczycie znajdowała się woda – pozostałość po stawie, który zaledwie kilkadziesiąt lat temu był znacznych rozmiarów i głębokości. Na górze i wokół niej znajdują się stare mury, zatem mógł kiedyś stać tu jakiś budynek, co również sugeruje cały wierzchołek góry. Jego szczyt dominuje nad okolicą na przestrzeni kilku mil, a wspinaczka na niego jest nieco trudna, ponieważ stoki wznoszą się stromo i tylko północna strona jest porośnięta kilkoma krzakami.

O tej górze można usłyszeć następującą legendę:
Dawno, dawno temu stała twierdza, w której mieszkał dumny rycerz z synem i obaj żyli z rabunku. Syn został pobity podczas napadu przez przechodzących kupców. Kiedy słudzy przynieśli ciało do domu, starzec przeklął wszystkich i przysiągł, że zamorduje tylu, ilu zdoła. Tego przyrzeczenia wiernie przestrzegał.
Pobożny pielgrzym, który przybył z drogi również miał zostać złożony w ofierze synowi rycerza, zamienił go w psa, po czym cały zamek zatonął, a na jego miejscu powstał staw.
W godzinach czarownic widziano unoszącą się na powierzchni dużą skrzynię, na której leżał czarny pies jako strażnik.
Wszyscy ze strachem omijali ten staw, ale pewnego dnia grupa odważnych chłopców wyszła zbadać głębiny stawu kamieniem przywiązanym do liny. Jednak ledwie rozpoczęli świętokradcze przedsięwzięcie, gdy z głębin rozległo się ochrypłe warczenie. Chłopcy szybko wielkimi skokami zbiegli z góry.
Potem ducha już nie było słychać. Teraz ludzie już się nie boją. Przekształcili dno dawnego stawu w ziemię zbożową na uprawne pole.

Fragment tekstu o Grodzisku według opowiadania Jonasa. Jonas R., Die drei Brüderberge (Preussische Sagen). W: Neue Preußische Provinzial - Blätter. Gesellschaft Prussia herausgegeben von Dr. A. Hagen, Professor Dr. Meckelburg Jahrgang. 1847. Januar - Juni. Königsberg 1847. In Commission bei Tag & Koch. S. 478 - 481

W wydanym około 1880 r. „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego…“ zamieszczono informację o Grodzisku cytując wspomnienia pastora Drygalskiego z 1726 r. W opisie podano błędną lokalizację Grodziska.

Grodziska, niem. Grodzisken, wieś, pow. szczycieński, niedaleko bitego traktu biskupiecko-niborskiego, na pruskich Mazurach. Gr. należały zdawna do obszernych dóbr rańskich (Gut Rheinswein), które mistrz w. krzyżacki Henryk Reuss von Plauen r. 1468 zapisał na własność jakiemuś Küchmeister von Sternberg; włók było tu podówczas 20.

Zaraz przy wsi znajduje się dosyć stroma i wysoka góra, z której jest widok na kilka mil. Wierzchołek ma dość obszerny, zrównany, tylko w pośrodku widać wklęsłe wydrążenie. Nie podpada już prawie wątpieniu, że tu zamek niegdyś istniał obronny. Lud dotąd jeszcze zowie oną górę „Grodzisko"; resztki różnej zbroi, miedzi, żelaza, stare monety nieraz tu natrafiano. Nawet ostatki niejakie murów i fundamentów widziano przed niedawnymi czasy.

Fragment opisujący Grodzisko. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 2, Warszawa: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914 S. 840 - 841.

Jest ciekawem, co pisze o tej górze pilny badacz historycznych zabytków mazurskich, proboszcz Drygalski z pobliskiej wsi Kuty r. 1726. Oto jego słowa: „Góra ta bardzo stroma i wysoka; tylko z północy mógł być do niej przystęp. U wierzchu w ziemi widać znaczne wydrążenie, w którem za dawniejszych czasów woda przez całe lato się zachowywała. Aż dopiero gdy tu we wsi Grodziskach wody nie było, to mi powiadał stary człowiek, że wtedy ze strugi u podnóża tej góry płynącej chcieli wodę do siebie sprowadzić i gdy kopali, znaleźli w ziemi rury drewniane, które oczywiście wodę z jeziora gozowskiego, o pół mili ztąd leżącego, na oną górę sprowadzały. Ponieważ przy tej robocie rury popsowali, woda zaraz przestała lecieć, i teraz na górze jest sucho. Znaleziono też na górze różne monety i zabytki starej zbroi, które o wysokim wieku zamku tutejszego dość wyraźnie świadczą. Ja sam posiadam między innemi 2 monety z tej góry; wielkie są one jak pruski talar, z miedzi albo innego kruszcu mięszanego robione; po jednej stronio pięknie zachowana męska postać z napisem: „Alexander Imperator Romanus," na przeciwnej obraz Marsa bożka z strzałami i łukiem i napisane: „Mars". Porównaj Dr. Töppen, Geschichte von Masuren” 161, 182. K.F.

W 1867 r. niemiecki historyk Max Töppen w wydanym po raz pierwszy w Gdańsku „Aberglauben aus Masuren…” zamieszcza legendę związaną z Grodziskiem.

Fragment legendy o Grodzisku. Töppen M., Aberglauben aus Masuren: mit einem Anhange, enthaltend: Masurische Sagen und Mährchen. Th. Bertling, Danzig 1867. S. 127.

Max Töppen w wydanym po raz pierwszy w 1870 r. dziele „Geschichte Masurens. Ein Beitrag zur preussischen Landes- und Kulturgeschichte”. W podrozdziale dotyczącym grodzisk (Denkmäler der heidnischen Zeit. Schloßberge) Toeppen zebrał wszystkie znane mu dane na temat obiektu w Grodzisku.

Zacytował wspomnienie pastora Drygalskiego z 1726 r. zamieszczone w „Erleutertes Preussen…”. Zwrócił uwagę na niewielki zbiornik wodny występujący na majdanie. Wysunął sugestię, że w okresie wczesnego średniowiecza mogły one pełnić funkcję studni. Töppen zgadzał się z hipotezą Helwinga, że grodziska dla Prusów i Jaćwingów były jednocześnie miejscami obronnymi i punktami sygnalizacyjnymi, dodał jednak, że były to także siedziby nobilów wznoszone wśród urokliwych krajobrazów.

Wspomnienie pastora Drygalskiego z 1726 r. zamieszczone w „Geschichte Masurens“. Toeppen M., Geschichte Masurens: ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen. Danzig. 1870. S. 31.

W 1894 r. ukazała się ta książka Maxa Töppen w tłumaczeniu na język polski „Wierzenia mazurskie z dodatkiem, zawierającym klechdy i baśnie Mazurów”.

Podanie o górze pod Grodziskiem.

Na górze pod Grodziskiem (pomiędzy Węgorzewem a Gołdapią) stał niegdyś zamek, w którym mieszkał dumny rycerz ze swoim synem, a obydwaj żyli z grabieży. Podczas jednego z napadów na przejezdnych kupców syn został zabity. Kiedy pachołkowie przynieśli jego zwłoki do domu, stary zaczął wszystkich przeklinać i poprzysiągł, że wymorduje tylu, ilu tylko zdoła. Swojej przysięgi dotrzymał też wiernie.
Pewien pobożny pielgrzym, który szedł tą drogą i również miał paść ofiarą zemsty rycerza, zaklął go w psa, po czym zamek zapadł się, a na jego miejscu powstała sadzawka. W godzinie duchów widziano pływającą po niej ogromną skrzynię, na której leżał na straży czarny pies.
Każdy unikał tej sadzawki ze strachem, aż pewnego razu weszła na górę gromada odważnej młodzieży, żeby zbadać głębokość wody z pomocą powrozu z uwiązanym na końcu kamieniem. Zaledwie wszakże zabrali się do tego zuchwałego przedsięwzięcia, gdy z głębi jeziora dało się słyszeć ochrypłe warczenie, wobec czego młodzież wielkimi susami szybko zbiegła z góry. Potem nigdy już nie słyszano tamtego hałasu na sadzawce. Obecnie ludzie tak się jej nie boją, że zabrali się do zamienienia dna dawnej sadzawki na uprawne pole.

W 1900 r. Zwieck charakteryzując „Das masurische Seeengebiet„ (Kraina Jezior Mazurskich) opisał także Grodzisko (Schloßberg).

Liczne znalezione tu zabytki, składające się głównie z narzędzi wojennych i innych przedmiotów wykonanych z żelaza, dały początek legendzie, że góra była niegdyś rezydencją szlachetnego księcia, który został wypędzony siłą zbrojną.

Fragment z opisem Grodziska. Zweck A. Das masurische Seeengebiet, Stuttgart 1900. S. 49.

W 1908 r. w Grodzisko zaznaczył na mapie „Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen” Emil Hollack.

Grodzisko na mapie Emila Hollacka „Prehistoryczna mapa przeglądowa Prus.“ (Vorgeschichte Übersischtskarte von Preussen). Hollack E. Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen. Glogau; Berlin: Carl Flemming, 1908.

Grodzisko (Schloßberg zwany Grodzyskiem) znalazło się w spisie grodzisk Emila Hollacka. Hollack E. Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen. Glogau; Berlin: Carl Flemming, 1908. S. 46.

Opis grodziska Emila Hollacka. Grodzysko, powiat wegorzewski. Schloßberg zwany Grodzyskiem, identyczne jak w jak w Piławkach i Kutach. Henneberger na 12 stronie opisał go jako: „piękne stare wzgórze zamkowe”. Hollack podał przykłady znalezienia zabytków: brązowa broszka, niezamknięty pierścień z brązu ze wzmocnionymi końcami, 2 rzymskie monety. Dodał, że grodzisko można określić jako średniowieczne. W jego pobliżu lub na nim miało znajdować się stare cmentarzysko.

W 1923 r. we Lwowie Mieczysław Orłowicz wydał "Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmji ", w którym na 73 stronie opisał Grodzisko. Błędnie nazwał dawnych mieszkańców grodziska Prusakami a nie Prusami. Zaznaczył, że jest to jedno z największych grodzisk na Mazurach.

Fragment o Grodzisku z przewodnika Orłowicza. Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmji. Książnica Polska Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych. Lwów, Warszawa 1923. S. 73.

Po 1945 r. pierwszym polskim archeologiem penetrującym tereny byłych Prus Wschodnich był Jerzy Antoniewicz, który odwiedzał stanowiska archeologiczne. Dużo uwagi poświęcał budownictwu obronnemu. Jerzy Antoniewicz odwiedził także opisywane grodzisko.

W latach 1973-74 Ekspedycja Wykopaliskowa Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Archeologicznych w Białymstoku badała sondażowo grodzisko. Ekspedycja działała w ramach Zespołu do Badań Etnogenezy Słowian w Polsce Północno-Wschodniej. Prace wykopaliskowe poprzedziły wykonane przez J. Felimanna pomiary i plany sytuacyjno-wysokościowe.

W wyniku prac archeologicznych odkryto serię zabytków świadczących o osadnictwie w tym miejscu. Podsumowaniem badań była publikacja Tadeusza Baranowskiego „Badania grodzisk w okolicy Gołdapi w 1973-1974”.

Dwa niewielkie wykopy doprowadziły w 1974 r. do ujawnienia w wale zaporowym pozostałości dwóch faz umocnień. Pierwsza — z glinianym jądrem i drewnianymi umocnieniami strawionymi przez ogień, druga - z szerszym i wyższym wałem o dwóch warstwach płaszcza kamiennego. Warstwę dzielącą obie fazy stanowi poziom spalenizny zawierający dużą ilość popiołu, kości i spalone fragmenty drewna w bezładnym układzie, nie zezwalającym na rozpoznanie rodzaju konstrukcji. Starsze warstwy można na podstawie ceramiki odnosić do okresu wpływów rzymskich. Niepewna pozostaje chronologia warstw młodszych.

Warstwa spalenizny wystąpiła także u podnóża wału. Ze wstępnej analizy wynika, iż jest to poziom współczesny zniszczeniom drewnianych umocnień wału. Co więcej, może to być nawet warstwa zsuwowa związana ze zniszczeniem konstrukcji drewnianych. Intensywnie czarna warstwa ze spalonymi resztkami drewna ma dużą miąższość i zawiera wiele fragmentów glinianych naczyń z okresu wpływów rzymskich. Odkryto też przedmiot żelazny niewiadomego przeznaczenia. Nad opisaną wyżej warstwą, bliżej wnętrza grodziska, w ziemi barwy ciemnoszarej, zalegała duża ilość fragmentów naczyń średniowiecznych.

Autor publikacji zwrócił uwagę, że pożądane byłoby kontynuowanie prac wykopaliskowych na opisywanym grodzisku.

Przekrój przez wał zaporowy grodziska. Baranowski T., Badania grodzisk w okolicy Gołdapi w 1973-1974. W: Rocznik Białostocki, t. XIII. S. 510.

W 2009 r. wykonana została Karta Ewidencyjna Stanowiska Archeologicznego PM-A 412/1. Autorzy: J. Łapo, P. Iwanicki.
W „Karcie Ewidencyjnej…” przedstawiono historię badań stanowiska:

1969, 1970 (inspekcje konserwatorskie J. Jaskanis, A. Zawadzki KZA w Białystok).
1974-1975 (badania wykopaliskowe T. Baranowski, IHKM PAN).
2005 (badania wykopaliskowe A. Bitner-Wróblewska, M. Engel, P. Iwanicki, PMA.
2008 (badania wykopaliskowe P. Iwanicki, PMA).
2009 (badania powierzchniowe AZP J Łapo).
2013 (LIDAR i badania weryfikacyjne, badania geofizyczne C. Sobczak, PMA).

W latach 2005 i 2008 miały miejsce prace wykopaliskowe na majdanie grodziska w Grodzisku, którymi kierowali Marcin Engel i Piotr Iwanicki.

Strona tytułowa książki. Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe. Państwowe Muzeum Archeologiczne Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2020.

Wyniki badań archeologicznych na grodzisku Marcin Engel przedstawił w publikacji „Jaćwieskie ośrodki grodowe”:

Położone niecałe 20 km w linii prostej na południowy zachód od Góry Zamkowej w Konikowie, grodzisko, st. 1 w Grodzisku reprezentuje już całkowicie inny typ warowni. Jest to bowiem jedno z trzech największych grodzisk na obszarze Jaćwieży.

Stanowisko leży na wysokim wzgórzu morenowym, dominującym nad okolicą. Od strony zachodniej,
południowej i wschodniej wyniesienie to bronione było przez zmeliorowane w czasach nowożytnych rozlewiska bezimiennego dopływu Gołdapy. Płaski, mniej więcej owalny majdan ma wymiary ok. 150×90 m i ograniczony jest od strony północnej wałem zaporowym. Na pozostałych odcinkach wnętrze grodziska otoczone jest dziś już prawie niewidocznym wałem dookolnym.

Grodzisko, st. 1. Plan warstwicowy z naniesionymi wykopami badawczymi. Oprac. Cezary Sobczak. Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe. Państwowe Muzeum Archeologiczne Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2020. S. 229.

Grodzisko, st. 1, gm. Banie Mazurskie. Numeryczny model terenu grodziska. Oprac. Cezary Sobczak. Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe. Państwowe Muzeum Archeologiczne Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2020. S. 228.

Badaniami wykopaliskowymi objęto rożne części majdanu oraz wał zaporowy. Pozyskano liczny materiał zabytkowy z wczesnej epoki żelaza, z okresu wpływów rzymskich oraz z wczesnego średniowiecza, w tym z fazy G. Wyróżniono dwie fazy wału zaporowego, starsza z nich zawierała prawdopodobnie konstrukcję przekładkową, zniszczoną przez pożar. Choć, podobnie jak w Posejnelach, datowano tę fazę ceramiką starożytną, wydaje się, że należy ją raczej wiązać właśnie z fazą G. Z tego okresu pochodzi również zabudowa majdanu. Liczne fragmenty naczyń glinianych, narzędzi oraz kości zwierzęcych mogą świadczyć o stałym zamieszkiwaniu terenu grodu.

Bardzo charakterystycznym elementem grodziska w Grodzisku jest znajdujący się mniej więcej w części centralnej staw. Zbiornik ten jest tworem naturalnym, ale został on prawdopodobnie sztucznie pogłębiony. Dla wczesnośredniowiecznych mieszkańców grodu był on zapewne źródłem wody, podobnie jak w przypadku stawów w pobliżu osad zespołu na Targowisku w Szurpiłach. Wejście na teren grodu znajdowało się prawdopodobnie we wschodniej jego części, w miejscu, gdzie w późniejszej fazie ulokowano rozbudowaną bramę połączoną z wałem dookolnym. Spalenizna zarejestrowana w wale zaporowym oraz groty strzał znalezione na majdanie są świadectwem gwałtownych wydarzeń militarnych, które podobnie jak w przypadku grodzisk w Szurpiłach, Konikowie i Jeglińcu dotknęły również warownię w Grodzisku.
Do wzgórza, na którym znajduje się grodzisko przylega od strony północnej rozległe pasmo, spłaszczonych w partiach szczytowych wzniesień morenowych, gdzie mogły znajdować się osady z interesującego nas okresu.
Od strony zachodniej zachowały się ślady umocnień ciągnących się od wałów grodziska kilkaset metrów w kierunku północnym. Nasuwa to skojarzenie z zespołem osad na Targowisku w Szurpiłach oraz z osadą główną w Konikowie, również ufortyfikowanym w podobny sposób.

Na peryferiach grodziska w Grodzisku zarejestrowano kilka niewielkich osad satelickich, prawdopodobnie jednodworczych, z których przynajmniej część można łączyć z fazą G. Mowa tu m.in. o osadzie w miejscowości Lisy, położonej ok. 3 km na wschód od Grodziska. Została ona odkryta przypadkowo podczas badań wykopaliskowych cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich oraz okresu wędrówek ludów (st. 1 w Lisach). Zarejestrowano tu kilka silnie zniszczonych przez orkę obiektów z ceramiką wczesnośredniowieczną. Obok rozległego paleniska i kilku jam o niewyjaśnionej funkcji odsłonięto relikty domostwa słupowego znacznych rozmiarów.

Kompleks osadniczy w Grodzisku nosi wiele cech obu systemów, zwłaszcza systemu szurpilskiego, z tą istotną różnicą, że centralny punkt w postaci grodu nie ograniczał się do funkcji refugium, a był zamieszkanym rozległym ośrodkiem obronnym. Na terenie kompleksu nie natrafiono jak dotąd na ślady obrządku pogrzebowego z okresu wczesnego średniowiecza.

4 października 2013 r. wykonana została Karta Ewidencyjna Stanowiska Archeologicznego. Autorzy: M. Engel, C. Sobczak. Według autorów karty założenie obronne miało wiele faz funkcjonowania:

Wielokulturowe stanowisko osadnicze o wybitnie obronnym położeniu. Grodzisko wysoczyznowe z rozległym majdanem otoczone kilkoma liniami obwałowań, od strony północnej osłonięte wysokim wałem zaporowym.

1. osada wysoczyznowa, kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka żelaza.
2. osada wysoczyznowa?, bogaczewska?, okres wpływów rzymskich
3. osada wysoczyznowa?, sudowska?, okres wędrówek ludów.
4. grodzisko, jaćwieska, wczesne średniowiecze.

W latach 2013-2016 na obszarze historycznej Jaćwieży Dział Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeolo¬gicznego realizował trzy projekty badawcze grodzisk. Polegały one na rozpoznaniu grodzisk oraz terenów do nich przyległych za pomocą lotniczego skanowania laserowego oraz weryfikacji terenowej pozyskanych wyników (z wykorzystaniem wykrywaczy metali). Do badań wytypowano także obiekt w Grodzisku.

W latach 2014-2016 na terenie grodziska wykonano serie odwiertów i zdjęć lotniczych oraz dodatkowo badania środowiskowe: geologiczne, geomorfologiczne i palinologiczne. Efektem wszystkich tych działań było przygotowanie wystawy „Jaćwingowie. Zapomniani wojownicy. / Yatvings. The forgotten warriors” oraz publikacja „Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy”.

Grodzisko, gm. Banie Mazurskie. Widok od północnego-zachodu na grodzisko, stan. 1. Fot. K. Trela Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe w IX–XIII wieku. Geneza, rozwój i upadek. W: Materiały do Archeologii Warmii i Mazur Tom I, Pod redakcją Sławomira Wadyla, Macieja Karczewskiego, Mirosława Hoffmanna. Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego Instytut Historii i Nauk Politycznych Uniwersytetu w Białymstoku. Warszawa-Białystok 2015.

Grodzisko w Grodzisku. Widok na grodzisko z południa. Fot. K. Trela. Engel M., 440 lat badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznej Jaćwieży (Sudowii). W: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Warszawa 2016.

Widok z północy na majdan grodziska. Po lewej stronie wał.

Widok na południowo-wschodnią część grodziska.

Widok na majdan grodzisko. Po lewej stronie północ, w środku wschód a po prawej południe.

Widok na grodzisko z drogi Banie Mazurskie – Kruklanki.

Grafika 3D przedstawiająca położenie grodziska w Grodzisku. Pilskalni un senvietas Hillforts and ancient sites. https://www.youtube.com/watch?v=bivBjbw7yYc

Literatura:

• 106. Grabowen. Skala 1: 100 000. Reichsamt fur Landesaufnahme 1893.
• 1898 Kerschken. Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter). Reichsamt für Landesaufnahme. Königliche Preussische Landesaufnahme.
• Baranowski T., Badania grodzisk w okolicy Gołdapi w 1973-1974. W: Rocznik Białostocki, t. XIII. S. 510.
• Baranowski T., Krzyszczuk-Majewska I., Grodzisko, pow. Gołdap, Informator Archeologiczny: badania, 1974, 8. S. 126.
• Engel M., 440 lat badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznej Jaćwieży (Sudowii). W: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Publikacja przygotowana w ramach projektu "Polsko-Norweska Inicjatywa Nowoczesnego Konserwatorstwa Archeologicznego «Archeologia Jaćwieży". Warszawa 2016. S. 17.
• Engel M, Iwanicki P, Sobczak C., Badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali na terenie jaćwieskich ośrodków grodowych. Nowe odkrycia i nowe interpretacje. W: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Redakcja, Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Brzeziński, Marzena Kasprzycka, Państwowe Muzeum Archeologiczne Stowarzyszenie Starożytników. Warszawa 2016.
• Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe. Państwowe Muzeum Archeologiczne Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2020.
• Grodziska Warmii i Mazur 1. Nowe badania i interpretacje, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016. S. 54.
• Helwing G. A., Lithographia Angerburgica sive Lapidum et fossilium In Districtu Angerburgensi & ejus vicinia. Regiomonti: Stelter 1717.
• Henneberger Kaspar. Cartographe. Prussia vetus / Auctore Casp. Hennebegero. Éditeur Martin Hallervorder. 1684.
• Hollack E. Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen. Glogau; Berlin: Carl Flemming, 1908.
• Iwanicki P., 2009 Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych, przeprowadzonych we wrześniu 2008 r. na stanowisku I, w Grodzisku, gm. Banie Mazurskie, pow. gołdapski, woj. warmińsko - mazurskie. „Studia Angcrburgica", t. 15.
• Jonas R., Die drei Brüderberge (Preussische Sagen). W: Neue Preußische Provinzial - Blätter. Gesellschaft Prussia herausgegeben von Dr. A. Hagen, Professor Dr. Meckelburg Jahrgang. 1847. Januar - Juni. Königsberg 1847. In Commission bei Tag & Koch. S. 478 – 481.
• Kamiński A., Jaćwież. Terytorium, ludność, stosunki gospodarcze i społeczne. Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Łódź 1953.
• Kętrzyński W. O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich. Lwów 1882. S. 538.
• Kondracki J., Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2002.
• Lilienthal M., Erleutertes Preussen, oder Auserlesene Anmerkungen ueber verschiedene zur Preußischen Kirchen-, Civil- und Gelehrten-Historie gehörige besondere Dinge, woraus die bisherigen Historien-Schreiber theils ergäntzet, theils verbessert, Auch viele unbekannte historische Warheiten ans Licht gebracht werden. T. I-V. Königsberg, 1724-1742.
• Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmji. Książnica Polska Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych. Lwów, Warszawa 1923.
• Pochocka-Szwarc K., Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski. Arkusz Mażucie (38) i arkusz Banie Mazurskie (69). Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy. Warszawa 2012.
• Petri De Dusburg, Ordinis Teutonici Sacerdotis, Chronicon Prussiae ... Sumptibus Martini Hallevordii, Bibl.[iopolae] Regiom[ontii] Pruss. Francofurti & Lipsiae 1679.
• Prussiae Regionis Sarmatiae Europeae Nobiliss. Vera et Nova Descriptio… Abraham Ortelius Antwerp 1584.
• Sobczak C., Lotnicze skanowanie laserowe wybranych obszarów Suwalszczyzny i jego weryfikacja terenowa, [W:] S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann (eds.), Materiały do archeologii Warmii i Mazur. T.1., Wydawnictwo UW, Warszawa-Białystok. 2015.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 2, Warszawa : nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914 S. 840 - 841.
• Szeliga J., Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Prusach w XVII i XVIII wieku. Biblioteka Narodowa. Zakład Zbiorów Kartograficznych. Warszawa 2004.
• Szeliga J., Rękopiśmienne mapy Prus Książęcych Józefa Naronowicza-Narońskiego z drugiej połowy XVII wieku, Biblioteka Narodowa, Warszawa, 1997.
• Szymański P., Chronologia gołdapskiej grupy kulturowej w okresie wędrówek ludów. Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2018.
• Siemaszko J., Archeologiczne badania wykopaliskowe w woj. suwalskim w latach 1981–1989, „Rocznik Suwalsko-Mazurski” 1991, t. 1, s. 78.
• Szeliga J., Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Prusach w XVII i XVIII wieku. Biblioteka Narodowa. Zakład Zbiorów Kartograficznych. Warszawa 2004.
• Töppen M., Aberglauben aus Masuren: mit einem Anhange, enthaltend: Masurische Sagen und Mährchen. Th. Bertling, Danzig 1867.
• Töppen M., Geschichte Masurens: ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen. Danzig. 1870.
• Töppen M. Wierzenia mazurskie z dodatkiem, zawierającym klechdy i baśnie Mazurów. Druk Józefa Jeżyńskiego Warszawa 1894. S. 141.
• Zweck A. Das masurische Seeengebiet, Stuttgart 1900.

Źródła internetowe:

• Atlas grodzisk Jaćwieży. http://grodziskajacwiezy.pl
• Pilskalni un senvietas Hillforts and ancient sites. https://www.youtube.com/watch?v=bivBjbw7yYc
• Robert Klimek. http://grodziska.eu
• Rekonstrukcja systemów obronnych Jaćwieży. https://youtu.be/57_KPRg1tm8?si=fBv5drQgfS7OhB-8

Józef Kunicki

2024