Bocian biały, Ciconia ciconia – ptak z rodziny bocianowatych; zamieszkujący tereny trawiaste, stepy, sawanny, tereny uprawne (często blisko zbiorników wodnych), tereny bagienne, wilgotne lub okresowo zalewane łąki i pastwiska. Występuje głównie na nizinach, maksymalnie do 3.500 m n. p. m. Lubi drzewa, na których może gniazdować lub jedynie nocować. Najczęściej gnieździ się na obszarze wsi lub małych miast. Bocian biały jest gatunkiem chronionym na mocy Ustawy o ochronie przyrody, Konwencji Bońskiej, Berneńskiej, Ramsarskiej, a także wymienianym w tzw. Dyrektywie Ptasiej Unii Europejskiej.
Ptak jaki jest, każdy widzi …
Bocian jest ptakiem stosunkowo dużym o białym upierzeniu z wyjątkiem czarnych lotek, tj. piór na końcach skrzydeł i ogona. Ma czerwone nogi i dziób oraz długą szyję, którą w locie wyciąga do przodu. Skórę wokół oczu ma czarną a tęczówki ciemnobrązowe lub szare. Najczęściej przemieszcza się lotem szybowcowym, wykorzystując powierzchnię swoich skrzydeł i wznoszące, ciepłe prądy powietrzne (dlatego nie lata nad morzami). Machania skrzydłami unika, latając tak na niewielkie odległości. W sierpniu i wrześniu zbiera się w duże stada i odlatuje na południe, aby wrócić w marcu lub kwietniu. Długość ciała bociana sięga 130 cm, w tym długość ogona do 26 cm, przy wysokości do 80 cm. Rozpiętość skrzydeł waha się od 1,5 do 2,2 metra. Waży od 2,3 do 4,4 kg. Samce są przeważnie nieco większe od samic. Dzięki obrączkowaniu wiemy jak długo mogą żyć te ptaki. Jak podaje dr Andrzej Kruszewicz zanotowano samca, który w wieku 33 lat, wychowywał młode.
Śpiewać każdy może …
Bocian nie śpiewa, jak inne ptaki. Charakterystycznie klekoce po powrocie do gniazda, gdy siada do odpoczynku lub w czasie godów. Wtedy to szczególnie często odchyla głowę do tyłu, kładąc ją na plecach (przez to zwiększa się pojemność gardła – rezonatora dźwięku) i może głośniej klekotać. Młode bociany syczą lub piszczą, a kiedy ich dzioby stwardnieją, zaczynają klekotać. Czasami można usłyszeć w wykonaniu bociana charakterystyczny gwizd, kiedy wypuszczają powietrze przez tchawicę.
Żaby, ale nie tylko …
Żerowiskami bocianów w Polsce są przede wszystkim tereny podmokłe – wilgotne łąki, pastwiska, płytkie zbiorniki wodne, obrzeża stawów i rzek. Przy zdobywaniu pożywienia bociany posługują się wzrokiem, z tego powodu preferują miejsca o niezbyt wybujałej roślinności. Korzystają też z użytkowanych przez człowieka pól uprawnych, głównie podczas orki i żniw. Bocian biały nie jest wyspecjalizowanym drapieżnikiem. Poluje na stworzenia, które jest w stanie połknąć, a w szczególności na: bezkręgowce (dżdżownice, pijawki, ślimaki, małże, skorupiaki, chrząszcze, pasikoniki, świerszcze, larwy owadów); ryby; płazy (żaby, traszki); gady (węże, jaszczurki); pisklęta ptaków gnieżdżących się na ziemi; drobne ssaki (norniki, myszy, krety, ryjówki). Skład diety bociana można poznać po wypluwkach, które w ich przypadku mają dość znaczne rozmiary. Wypluwki zawierają niestrawione części zwierząt – chitynowe pancerze owadów, kości kręgowców, sierść, łuski ryb, pióra, itp. Kiedy bociania para wyprowadza z gniazda 4 młode (a nie jest to rzadkością, bywają gniazda w latach obfitości pożywienia z 7 młodymi), musi dostarczyć im codziennie około 3 kg pożywienia. Pisklęta w pierwszych dniach życia karmione są głównie dżdżownicami, później rodzice pokarm urozmaicają, na ile pozwalają pobliskie żerowiska. Aby zapewnić potomstwu odpowiednią porcję pokarmu, żerują nawet 10 godzin dziennie.
Mały biały domek …
Gniazda bocianie to znacznych rozmiarów konstrukcje z patyków, słomy, darni, sierści, a nawet szmat i sznurków (te ostatnie są bardzo niebezpieczne dla młodych, często okręcają się wokół nóg, doprowadzając do martwicy z powodu niedokrwienia). Średnica gniazda waha się od 90 do 200 cm, a wysokość może przekraczać nawet 2 m. Do budowy, względnie odnowienia gniazda, bociany przystępują zaraz po przylocie z zimowiska. Dawniej, gdy na domach dominowały strzechy, bociany na nich lokalizowały swoje gniazda. Wraz ze zmianą pokryć na dachówki, eternit czy wreszcie blachę, ilość gniazd zakładanych na budynkach zmalała. Pojawiło się ich więcej na drzewach i słupach energetycznych.
„Bocian kiszka …”
Wśród ludów z różnych rejonów Europy bocian był uważany za ptaka przynoszącego szczęście, pomyślność w rodzinie, dobry urodzaj. Wierzono, że obecność bociana na dachu budynku chroni od uderzenia pioruna. Jednak ten przesąd nie potwierdza się, około 3 % bocianich piskląt ginie wskutek porażenia piorunem. Mówiono też, że bocian może zemścić się za doznaną krzywdę, przynosząc do ludzkiego obejścia żywą żmiję (jest to możliwe, bo żywi się również nimi). Powrót bocianów był zawsze utożsamiany z budzeniem się przyrody do życia po ciężkiej zimie, zwiastował rychłą wiosnę. Ptakom tym przypisywano też niejasne związki z „przynoszeniem” dzieci, a Słowianie wierzyli, że po śmierci dusza człowieka zamienia się w bociana.
Nie sama dobroć …
Mimo wielowiekowego przyjaznego współistnienia ze strony człowieka bociany spotyka wiele złego. Nauka latania młodych często kończy się na drutach elektrycznych lub pod kołami samochodów. Środki chemiczne stosowane w rolnictwie powodują zatrucia pokarmowe. Gniazdo użytkowane wiele lat „rozrasta się” i przybiera na wadze, co stanowi kłopotliwy dodatek do budynku (rekordowe konstrukcje przekraczały masą 1.000 kg i sięgały 2 ton). W takich sytuacjach gniazda po odlocie bocianów są niszczone. Niekiedy gniazdo pod własnym ciężarem zapada się lub bywa zrzucane przez wiatr. Sporadycznie zdarza się, że płonie od przypadkowych iskier. Wycinanie starych, suchych, samotnych drzew pozbawia bociany możliwości budowy gniazd, a liczba bocianów systematyczne rośnie. W akcje pomocy bocianom w sytuacjach zagrożenia, naprawę i przenoszenie gniazd, budowę specjalnych platform, zbieranie sznurków po pracach polowych zaangażowanych jest wiele organizacji pozarządowych. Prym wiodą Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, Fundacja Ekologiczna „Zielona Akcja”, Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Liga Ochrony Przyrody Okręg Zielona Góra, Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Północnopodlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków.
Bocian symbolem Polski
Od 1994 roku Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura” z Wrocławia realizuje Program Ochrony Bociana Białego i Jego Siedlisk. Biorą w nim udział organizacje partnerskie. Jest to wielopłaszczyznowy program podjęty dla ochrony jednego z największych ptaków naszego kraju, w ramach którego prowadzi się ochronę gniazd bocianich i jego żerowisk, buduje sieć współpracowników oraz szerzy wiedzę o bocianach. Ponadto w wielu akcjach promocyjnych Polski za granicą bocian występuje jako symbol lub maskotka. W 2003 roku wigilia Dnia Dziecka – 31 maja – ogłoszona została Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody Dniem Bociana. Dzień Bociana stanowi doskonałą okazję do zwrócenia uwagi na szczególne miejsce, jakie zajmuje on w polskiej kulturze i krajobrazie, na jego zagrożenia i potrzebę ochrony.
Turystyka z bocianem w tle
W Polsce bocian od stuleci cieszy się szacunkiem. Populacja europejska bociana białego szacowana jest na 160 tys. par. Liczenie w 1995 roku wykazało obecność ponad 40 tysięcy par na terenie całego kraju. Można zatem twierdzić, że co czwarty bocian jest Polakiem.
Znaczna część polskiej populacji bociana żeruje w dolinach i rozlewiskach rzek Warmii, Mazur i Podlasia. „Bocianie wsie”, czyli takie, w których jest od 10 do kilkudziesięciu gniazd, zgrupowały się głównie w północno-wschodniej Polsce. We wsi Lwowiec niedaleko Kętrzyna bociany tworzą kolonię liczącą około 40 zajętych gniazd. W Lejdach koło Bartoszyc w jednym z gospodarstw jest aż 8 gniazd, w tym 4 na jednej stodole. Na terenach południowego Podlasia istnieje ponad 1.300 gniazd bociana białego; najwięcej na terenach nadbużańskich i Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Z licznej obecności bocianów słyną Mosty, Kostomłoty, Sosnowica, Tyśmienica czy Ostrów koło Janowa Podlaskiego. Jeszcze do niedawna rekord zagęszczenia bocianich gniazd (45) należał do warmińskiej wsi Żywkowo. Od czasu otwarcia tego miejsca dla turystów, w kwietniu 1999 roku, odwiedza je corocznie około 2.000 osób z całego świata. Obecnie największa bociania wioska w Polsce znajduje się w położonej 60 km od Zielonej Góry miejscowości Kłopot. Ta licząca około 200 mieszkańców wioska ma pierwsze w Polsce Muzeum Bociana Białego.
Liczenie w 2010 r. białych bocianów w krainie EGO ujawniło 2 334 zasiedlonych gniazd. W podziale na gminy przedstawia się to następująco:
- Banie Mazurskie 134
- Dubeninki 166
- Ełk 275
- Gołdap 356
- Kalinowo 469
- Kowale Oleckie 200
- Olecko 174
- Prostki 188
- Stare Juchy 178
- Świętajno 114
- Wieliczki 80
W Stańczykach kończy swój bieg północny odcinek Podlaskiego Szlaku Bocianiego. Tykocin – wieś leżąca na trasie południowego odcinka Podlaskiego Szlaku Bocianiego (biegnącego od Białowieskiego Parku Narodowego przez Biebrzański PN do Narwiańskiego PN) nosi prestiżowy tytuł Europejskiej Wioski Bocianiej. Wskazuje on na wyjątkowe walory ekologiczne tej miejscowości, o czym może świadczyć to, że w jednym z gospodarstw kolonii Pentowo nad Narwią obok Tykocina zamieszkało aż 19 bocianich par. Ptaki pobudowały gniazda we wszystkich możliwych miejscach – na dachach, słupach i okolicznych drzewach. Aby można było bezpiecznie obserwować ptaki, we wsi wybudowano specjalną 12-metrową „bocianią” wieżę.
Opr. Ryszard F. Dutkiewicz.
