1. Historia Puszczy ROminckiej
Atrakcją Ziemi Gołdapskiej była i jest bez wątpienia Puszcza Romincka. Do dziś oprócz Puszczy Rominckiej przetrwały w okolicy Lasy Skaliskie i Puszcza Borecka. Całkowita powierzchnia Puszczy Rominckiej to około 360 km2, z czego mniej więcej trzecia część położona jest po polskiej stronie granicy. Rozciąga się ona równoleżnikowo na odcinku 30 kilometrów pomiędzy Gołdapią a Żytkiejmami. Jest przy tym najbardziej na północ wysuniętym dużym kompleksem leśnym w Polsce.
Od wieków Puszcza przyciągała bogactwem fauny i flory miłośników przyrody oraz myśliwych, którzy przemierzali jej ostępy w poszukiwaniu przygód łowieckich i trofeów. W XV-XVI wieku Puszcza była obszarem należącym do wielkich mistrzów krzyżackich. Władali nią później książęta i królowie pruscy, czyniąc z puszczy tereny królewskich polowań. Gospodarka łowiecka wykształciła tu własny typ jelenia – tzw. jeleń romincki – o dorodnym porożu. Właśnie te poroża w późniejszym czasie zwabiły do Puszczy cesarza Wilhelma II oraz wielkiego łowczego – marszałka Rzeszy i naczelnego dowódcę Luftwaffe – Hermana Göringa.
W 1890 roku cesarz Wilhelm II otoczył Puszczę specjalną ochroną, tworząc w niej cesarski rewir łowiecki. W 1918 roku Puszcza stała się państwowym rewirem łowieckim. W 1937 roku Zarząd Lasów Rzeszy uznał ją za państwowy rezerwat łowiecki. W okresie międzywojennym powiat gołdapski należał do Prus Wschodnich III Rzeszy, obejmując część ziem obecnego Obwodu Kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej (rejon Gusiew i Niestierow). Po II wojnie światowej i ustaleniu granic państwa polskiego, powiat gołdapski i Puszczę Romincką przedzielono granicą polsko-rosyjską. Południowa część Puszczy, około 12,5 tys. ha, należy dzisiaj do Polski.
W 1998 roku w celu zachowania wartości przyrodniczych, historycznych, kulturowych, krajobrazowych i rekreacyjnych Puszczy Rominckiej i jej okolic, na terenie gmin Dubeninki i Gołdap został powołany Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej o powierzchni 14 620 ha i jego otulina o powierzchni 8 500 ha.
Wzdłuż południowych granic Puszczy biegnie atrakcyjna widokowo szosa, dająca dostęp do Puszczy z Gołdapi, Dubeninek, bądź Żytkiejm.
Pomimo dobrze zorganizowanej służby ochronnej, Puszczę nawiedzały klęski szkodników, mających doskonały żer na spałowanych przez zwierzynę drzewach, opanowanych częściowo przez hubę korzeniową czy też dużych fragmentach monokulturowych nasadzeń świerka.
Flora
Według geobotanicznego podziału Polski na jednostki geograficzno-roślinne Puszcza leży w Dziale Północnym, w Krainie Suwalsko-Augustowskiej, Okręgu Suwalskiego oraz w Krainie Mazursko-Kurpiowskiej, Okręgu Pojezierza Mazurskiego. Charakterystyczną cechą szaty roślinnej jest tu dominujący udział świerka w lasach, który występuje zarówno na glebach mineralnych jak i na torfowiskach.
Flora roślin naczyniowych Puszczy liczy 803 gatunki roślin należących do 111 rodzin i cechuje się dużym udziałem gatunków borealnych (np.: turzyca kulista Carex globularis, turzyca drobnozadziorkowa Carex microglochin, turzyca szczupła Carex disperma, jaskier leżący Ranunculus reptans, wełnianeczka alpejska Scirpus hudsonianus, wielosił błękitny Polemonium coeruleum, brzoza niska Betula humilis, gnidosz królewski Pedicularis sceptrum-carolinum, skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus).
Jako szczególnie istotne w skali Polski należy wymienić stanowiska następujących gatunków roślin: turzyca skąpokwiatowa Carex pauciflora, turzyca życicowa Carex loliacea, turzyca oścista Carex atherodes, turzyca bagienna Carex limosa, turzyca strunowa Carex chordorrhiza, malina moroszka Rubus chamaemorus, rosiczka długolistna Drosera anglica, fiołek torfowy Viola epipsila, manna litewska Glyceria lithuanica, rzepik szczeciniasty Agrimonia pilosa.
Do ciekawszych roślin, rzadkich i podlegających ochronie, występujących w Puszczy, należą też: szczwoligorz pochwiasty Conioselinum tataricum, turzyca patagońska Carex magellanica, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, przygiełka biała Rhynchospora alba, żurawina drobnolistkowa, bażyna czarna Empetrum nigrum, listera sercowata Listera cordata, tajęża jednostronna Goodyera repens, malina moroszka Rubus chamaemorus, kopytnik pospolity, centuria pospolita Centaurium erythraea, pióropusznik strusi Matteuccia struthiopteris, lilia złotogłów Lilium martagon, dzwonek skupiony Campanula glomerata.
Swym charakterem Puszcza przypomina tajgę lub kanadyjskie lasy. Występują tu drzewostany wielogatunkowe. Spotkamy tu dąb bezszypułkowy, lipę, grab zwyczajny, klon, jesion wyniosły oraz brzozy, wiąz górski, dąb szypułkowy, modrzew, osikę, olszę, olszę szarą. Niższe piętro lasu – tzw. podszyt – porastają jarzębina, grusza dzika, czeremcha zwyczajna, leszczyna, kruszyna, trzmielina, malina, jeżyna, wierzby, bluszcz, i wiele innych gatunków. Wielogatunkowy charakter siedliska leśnego decyduje o samoregulacji organizmu całego lasu, jego kondycji i zdrowiu.
Puszcza Romincka charakteryzuje się dużą różnorodnością siedlisk o znacznym udziale gatunków borealnych. W dużym stopniu reprezentowane są tu zespoły roślinne subkontynentalnych grądów lipowo-dębowo-grabowych Tilio-Carpinetum odmiany subborealnej ze świerkiem, zespoły kontynentalnych borów mieszanych Pino-Quercetum, Serratulo-Pinetum, Calamagrostio-Piceetum, Carici digitatae-Pinetum, łęgów Fraxino-Alnetum, Stellario-Alnetum, Fraxino-Ulmetum, olsów Carici elongatae-Alnetum, Ribeso nigri-Alnetum i lasów mieszanych bagiennych Sphagno squarrosi-Alnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum thelypteridetosum. Licznie też występują bory bagienne Vaccinio uliginosi-Pinetum i mszary wysokotorfowiskowe z rzędu Sphagnetalia magellanici oraz borealna świerczyna bagienna Sphagno girgensohnii-Piceetum myrtilletosum.
Fauna
Puszcza RominckaFauna Puszczy Rominckiej jest bardzo bogata. Świat owadów, płazów i gadów jest typowy, jak na całym obszarze Pojezierza Mazurskiego. Ptactwa – osiadłego i przelotnego – naliczono kilkaset gatunków. Ze względu na zróżnicowaną i trudno dostępną rzeźbę terenową żyją tu poza żubrem wszystkie polskie gatunki zwierzyny łownej: łoś, jeleń, sarna, dzik, wilk, lis, ryś, borsuk, wydra, kuna leśna i domowa, gronostaj, zając bielak, ryjówka, smużka, wydra, bobry. Zadomowiły się tutaj również, przybyłe ze wschodu, jenoty.
Spis z marca 1984 roku wykazał: 57 łosi, 160 jeleni, 400 saren, 170 dzików, 5 rysi, 72 lisy, 530 zajęcy i 6 wilków. Dziesięć lat później pogłowie tej zwierzyny wcale się nie obniżyło, mimo istnienia trzech „"dewizowych” obwodów łowieckich i kilku tysięcy hektarów dzierżawionej od Nadleśnictwa powierzchni przez Koła Łowieckie (samo koło wojskowe „Granica” dzierżawi około 1500 ha). W chwili obecnej żyje w Puszczy nie mniej jak 5 wilków i 3 rysie (na oba gatunki praktycznie nie można polować), i około 60 łosi. Ale najwięcej jest jeleni.
Bobry rozmnożyły się niebywale. W wyniku inwentaryzacji tego zwierzęcia stwierdzono obecność 65 żeremi, 100 tam i 80 nor. Oszacowano, iż powierzchnia zalana w wyniku działań bobrów, to 105 ha. Bóbr wyrządza wiele szkód, ale jako zwierzę pozostające pod ochroną, czyni to chyba z całą premedytacją swych inżynierskich skłonności. Ostatnio sięga po nie używany wcześniej przez siebie materiał budowlany – dąb.
W sześciu strefach ochronnych funkcjonujących w nadleśnictwie znajdują się 3 gniazda bociana czarnego, 3 gniazda orlika krzykliwego i gniazdo rybołowa. Inwentaryzacja żurawia pozwoliła zaobserwować 123 osobniki. Puszcza RominckaWystępuje tu też bąk, błotniak stawowy, bocian biały, derkacz, dzięcioł białogrzbiety, dzięcioł czarny, dzięcioł średni, dzięcioł zielonosiwy, gąsiorek, jarząbek, czapla siwa i czapla biała, kania czarna, lelek, orlik krzykliwy, rybołów, trzmielojad, włochatka.
W rezultacie inwentaryzacji płazów określono stanowiska godowe kumaka nizinnego oraz traszki grzebieniastej.
Na terenie Puszczy Rominckiej żyje 10 gatunków nietoperzy:
- gacek brunatny Plecotus auritus, mały nietoperz z dużymi uszami; wraz z gackiem szarym stanowi trudną do rozróżnienia parę gatunków; do około roku 1960 gatunków tych nie rozróżniano, używając polskiej nazwy gacek wielkouch;
- nocek rudy Myotis daubentonii, mały nietoperz. Ma duże stopy, którymi łatwo zbiera owady z powierzchni wód; częsty gość nad puszczańskimi rzekami Jarką, Bludzią i Błędzianką;
- nocek Nattera Myotis natterer, polujący w lesie, w koronach drzew; potrafi zbierać swoją zdobycz z liści i gałęzi;
- karlik malutki Pipistrellus pipistrellus, o długości ciała zaledwie 3-4 cm i masie 5 gramów;
- karlik większy Pipistrellus nathusii, nieco większy niż poprzednik i lubi łowić muchówki wysoko nad zaroślami nadwodnymi;
- borowiec wielki Nyctalus noctula, jeden z największych nietoperzy, o rozpiętości skrzydeł do 46 cm;
- borowiaczek Nyctalus leisleri, gatunek narażony na wyginięcie – jest w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt;
- mroczek późny Eptesicus serotinus, silnie związany z osiedlami ludzkimi;
- mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii, zimujący w leśnych piwnicach – odporny na chłody;
- mopek Barbastella barbastellus, z szerokimi uszami, najciemniejszy z naszych nietoperzy o rozpiętości skrzydeł do 38 cm.
Hydrografia
Przez Puszczę przepływa większość rzek występujących na terenie Ziemi Gołdapskiej. Poza Jarką, która poprzez Gołdapę i Węgorapę trafia do Pregoły, na uwagę zasługują Żytkiejmska Struga w północnno-wschodniej części Puszczy, Czarna Struga wynosząca wody na północ z torfowiska Mechacz Wielki i niewielka Bludzia, wypływająca z jeziora Przerośl, łącząca się głęboko w Puszczy z Błędzianką, aby razem, przekroczywszy granicę państwa, oddać swoje wody Pregole.
Błędzianka – rodząca się wśród wzgórz otaczających od wschodu jezioro Wersele, na wysokości 250 m n.p.m., na kilkunastu kilometrach początkowego biegu stworzyła jeden z najpiękniejszych wąwozów tego regionu. Głęboko wciśnięty w podłoże, przecinający wzgórza morenowe w okolicach Maciejowięt i Stańczyk wąwóz, okraszony został w początkach 20. wieku fascynującym obiektem. Dwa mosty kolejowe spajają wyniesione brzegi Błędzianki na wysokości około 37 m nad dnem doliny. Ich architektura i potęga sprawiły, że zwane są „akweduktami północy”. W Polsce nie mają konkurencji. Stąd też stanowią cel wielu wycieczek, podążających szlakami Mazur i Suwalszczyzny. Oddane do użytku w październiku 1927 roku, pozwoliły połączyć linią kolejową Gołdap ze Stołupianami (dziś Niestierow w Obwodzie Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej) przez Żytkiejmy. Inwestycja ta, realizowana w trzech etapach, wzbogaciła węzeł kolejowy Gołdap o piąty kierunek (dotychczasowe: Ełk, Węgorzewo, Darkiejmy – Oziersk, Gumbin – Gusiew).
Na obrzeżach Puszczy znajduje się także kilka jezior rynnowych. Największe z nich to – przecięte granicą państwową – Jezioro Gołdap (234 ha) oraz położone w otulinie Parku jeziora: Czarne (173 ha), Przerośl (71ha) i Pobłędzie (50 ha).
Rezerwaty
Specjalnie, dla ochrony pewnych gatunków lub fragmentu lasu jako całości, utworzono w Puszczy sześć rezerwatów:
- Rezerwat „Boczki” (powstał w 1974 r.) – chroni na obszarze 108,83 ha drzewostany naturalnego pochodzenia;
- Rezerwat „Mechacz Wielki” (powstał w 1974 r.) – jeden z największych rezerwatów torfowiskowych w Europie (146,72 ha);
- Rezerwat „Czerwona Struga” (powstał w 1973 r.) – ma obszar 3,59 ha i chroni pióropusznik strusi, rzadką u nas paproć;
- Rezerwat „Dziki Kąt” – powstał w 1973 r., by na obszarze około 34 ha chronić bór sosnowo-świerkowy naturalnego pochodzenia i bory mieszane przypominających tajgę;
- Rezerwat „Żytkiejmska Struga” (powstał w 1982 r.) – bardzo duży, florystyczno-faunistyczny; na 467,07 ha zachowuje typowe siedliska Puszczy, reprezentując bogaty zestaw zespołów leśnych z naturalnym ciekiem i obszarami bagiennymi, będącymi ostoją zwierzyny;
- Rezerwat „Uroczysko Kramnik” (utworzony w 2002 r. na terenie otuliny Parku) to rezerwat leśno-torfowiskowy, z licznymi stanowiskami rzadkich i reliktowych gatunków roślin – głównie dla zachowania i ochrony stanowisk maliny moroszki (Rubus chamaemorus) oraz bagiennych zbiorowisk leśnych.
Ścieżki edukacyjne
Na terenie Puszczy Rominckiej utworzono osiem ścieżek edukacyjnych:
- Czworolist, 3,7 km w okolicy Jurkiszek,
- Rechot wzdłuż brzegów Jeziora Ostrówek,
- Tajemnica puszczy i Lasu Kumiecie w okolicy Sanatorium,
- Niezapominajka, około 700 m,
- Porosty, drogą do d. wsi Szyliny nad jez. Gołdap,
- Golubie – wieś, której nie ma, 4 km na terenach d. wsi Golubie,
- Ptaki Puszczy Rominckiej, 1,8 km w okolicy Galwieć,
- Puszcza Romincka, 9 km, początkowo wzdłuż Drogi Rominckiej.
Szlaki turystyczne
Przez tereny Puszczy Rominckiej przebiegają dwa piesze szlaki turystyczne: zielony (odcinek długości 39,5 km) i czerwony (około 47 km) oraz rowerowy szlak „Śladem Rominckiego jelenia” (czerwony, 78 km).
Poza tym na terenie Parku Krajobrazowego i w jego otulinie spotkamy jeszcze cztery odcinki innych szlaków: żółty pieszy w okolicy Żytkiejm – Rakówka, niebieski pieszy od Pluszkiejm na południe, zielony rowerowy w okolidy Degucie – Stańczyki i zielony pieszy w Dolinie Błędzianki.
Tekst opracował Ryszard F. Dutkiewicz.
