Jaćwingowie zamieszkiwali ziemie odpowiadającego głównie Pojezierzu Suwalskiemu i częściowo Ełckiemu, mniej więcej od Niemna na wschodzie, do rzeki Ełk (Łaźna Struga) na zachodzie, do dolnej Szeszupy na północy i do Biebrzy na południu.
Jaćwież jako terytorium plemienne przestało istnieć w 1283 roku kiedy to Krzyżacy doszczętnie zniszczyli owe tereny tworząc na nich pustkę osadniczą, która miała oddzielać ich od wrogiej im Litwy. Pozostali Jaćwingowie schronili się na Litwie, Rusi, Prusach, a także w Polsce, o czym świadczą przetrwałe do dzisiejszych czasów nazwy miejscowe. Część Jaćwingów zapewne pozostała w dawnych siedzibach, lecz były to już tylko luźno rozrzucone po borach i lasach zagrody, a nie zwarte osadnictwo plemienne.
Cennymi śladami dawnej świetności Jaćwingów na obszarze wschodniej części Mazur i Suwalszczyzny są wyniosłe grodziska i kurhany, a także wiele innych stanowisk, niewidocznych w terenie dla początkującego odkrywcy.
Nie wiadomo dokładnie jak mieszkali Jaćwingowie w wiekach średnich, jak wyglądały ich osady, domy i zabudowania gospodarcze. Niewiele uwagi tym sprawom poświęcił Piotr z Dusburga – kronikarz zakonu krzyżackiego żyjący w XIV wieku, autor kroniki "Chronicon terrae Prussiae". Podkreślił jedynie, że Jaćwingowie w XIII wieku mieli liczne i doskonale umocnione grody, których zdobycie nastręczało Krzyżakom poważne trudności. Bardzo ogólnie wspomina o gospodarstwach pruskich, wymienia niektóre rodzaje budynków, zawsze na marginesie innych spraw.
Fragment mapy Prus Caspara Hennenbergera, opublikowanej w XVII-wiecznym wydaniu „Kroniki Ziemi Pruskiej” Piotra z Dusburga, w edycji Christophera Hartknocha. Petri De Dusburg, Ordinis Teutonici Sacerdotis, Chronicon Prussiae : in quo Ordinis Teutonici Origo, Nec Non Res ab eiusdem... Jenae 1679, Johannis Nisi, w: oai:dlibra.bibliotekaelblaska.pl:43473.
Stałe miejsca zamieszkania Jaćwingów znane są niemal wyłącznie na podstawie badań archeologicznych. Wiele pozostałości odkryto dopiero w ciągu ostatnich lat, niektóre znane były od dawna.
Zakrojone na dużą skalę archeologiczne badania powierzchniowe, prowadzone dopiero od kilku lat w sposób systematyczny, ujawniły imponującą liczbę miejsc, gdzie niegdyś stały pruskie budynki mieszkalne i zabudowania gospodarcze. Ich ślady w ziemi są nikłe. Pozostały tylko w ziemi zaciemnienia pozostałe po wbitych słupach, rozłożonych bierwionach ścian, paleniskach, jamach zasobowych, w których przechowywano zboże i żywność, oraz fundamenty kamienne niektórych domów. Nieoceniony w czasie tych badań jest także rozrzut ułamków naczyń glinianych, rozbitych niegdyś i porzuconych, które przetrwały w ziemi, a teraz, w czasie orki, są wyrzucane na powierzchnię, czasem rozwlekane, lecz zawsze tylko w określonym, ograniczonym zasięgu.
Prusowie. Hartknoch Ch., Alt- und Neues Preussen : oder Preussischer Historien zwey Theile, in derer erstem von desz Landes vorjähriger Gelegenheit und Nahmen..., Leipzig ; Franckfurt am Mayn 1684.
Zauważono, że ślady osiedli wczesnośredniowiecznych występują niemal zawsze na niewielkiej powierzchni. Odległości między tymi osiedlami wynoszą od kilkuset metrów do paru kilometrów. Nie tworzą one regularnego ciągu, lecz rozrzucone są bezładnie na osobnych wzniesieniach morenowych, półwyspach jezior, na zboczach opadających łagodnie w stronę rzeki lub jeziora, w pobliżu zatoki jeziora lub zakola rzeki. Ślady kilku lub kilkunastu takich osiedli odnajduje się w promieniu paru kilometrów, a poszczególne skupiska odległe są od siebie o kilkanaście kilometrów.
Nie mogła to być wieś o zwartej zabudowie wielorodzinnej, najwyżej osiedle jednodworcze składające się z kilku różnego typu budynków mieszkalnych i gospodarczych, ogrodzone płotem lub nawet zabezpieczone solidniejszą konstrukcją drewnianą lub kamienno-ziemną. Należy zatem przyjąć, że osiedla takie stanowiły obszar jednego gospodarstwa pruskiego zamieszkanego przez rodzinę, która była dość liczna.
W niektórych miejscach osiedla budowano na sztucznych wyspach lub na palach. W tym celu wykorzystywano płytkie miejsca w jeziorach, najlepiej oddalone od brzegu. Zimą z lodu poprzez przeręble wbijano pale. Później na lód wtaczano kamienie, które po zatopieniu utwardzały wybraną część jeziornego dna. Potem układano drewniane belki z piaskiem i kamieniami, aż sztucznie zbudowana platforma wystawała ponad taflę wody. Na tak przygotowanym podłożu budowano chaty, których konstrukcja oparta była na słupach, a wolne przestrzenie ścian wylepiane były gliną. Całą platformę otaczano palisadą i budowano pomost do stałego lądu. W każdym z domostw znajdowało się palenisko, a wraz z ludźmi, pod jednym dachem w okresach zimowych mieszkały kozy lub owce. W zagrodach żyły również psy. Archeolodzy ustalili, że pozostałości takiej osady są na wyspie na jeziorze Ostrów (Gordejskim) w pobliżu Olszewa.
Plan osady nawodnej na jeziorze Orzysz (J. Heydeck 1909). Bitner-Wróblewska A., Engel M., Cezary Sobczak C., Projekt „Archeologia Jaćwieży”. Polsko-Norweska Inicjatywa Nowoczesnego Konserwatorstwa Archeologicznego. w: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Redakcja, Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Brzeziński, Marzena Kasprzycka, Państwowe Muzeum Archeologiczne Stowarzyszenie Starożytników. Warszawa 2016.
Niedaleko od Rydzewa w okresie międzywojennym przy kopaniu torfu natrafiono na siedemdziesiąt dębowych pali, które wyznaczały prostokąt o wymiarach 22 m x 16 m. Konstrukcję pogrążoną w torfowisku, ze stałym lądem łączył most o długości 25 m. Nie znaleziono żadnego ruchomego materiału zabytkowego. Pierwsze badania powierzchniowe przeprowadził w 1926 roku ełcki nauczyciel Adolf Pogoda. 24 marca 1994 roku przeprowadzono badania weryfikacyjne mające na celu odnalezienie zagadkowego obiektu. W celu odkrycia reliktów przyczółka mostowego rozpoczęto powierzchniową penetrację brzegów bagna położonego na południe od wsi. Na zachodnim brzegu byłego jeziora znaleziono kilkadziesiąt fragmentów naczyń ceramicznych, kilka krzemieni oraz przepaloną kość. Materiał zabytkowy pozwala datować rozległą osadę nabrzeżną od epoki kamienia po okres wpływów rzymskich, przy czym najwięcej zabytków pochodzi z wczesnej epoki żelaza.
W 1937 roku nauczyciel z Grabnika, gm. Ełk, Franz Kotzan wzmiankował osadę palową w Gąskach (w Jeziorze Przytulskim). Badania weryfikacyjne przeprowadzone w 1992 roku wykazały, że są to pozostałości pomostu lub umocnienienia nabrzeża.
Do najbardziej znanych osad rusztowych kultury kurhanów zachodnio-bałtyjskich z wczesnej epoki żelaza na Mazurach należy stanowisko 1 w Skomacku Wielkim. Stanowisko zostało odkryte w końcu XIX wieku po obniżeniu poziomu Jeziora Orzysz. 25 kwietnia 1994 roku podjęto próbę dokładnego zlokalizowania oraz określenia stanu zachowania tego obiektu. Obszar stanowiska, położonego na południowym brzegu północno-wschodniej zatoki Jeziora Orzysz, 2500 m na południowy zachód od Skomacka Wielkiego, jest obecnie silnie zarośnięty trzcinami i tworzy półwysep w kształcie greckiej litery „omega”.
Relikty osiedla są najprawdopodobniej silnie zniszczone przez korzenie trzcin i zmiany poziomu wód gruntowych.
Inne stanowiska tego typu znane było z miejscowości Garbas Drugi w gminie Kowale Oleckie. Być może podobne osady znajduje się w Doliwach? Okolica ta obfituje w zbiorniki wodne i torfowiska, a w pobliżu znajdują się wzniesienia, które mogą być kurhanami.
Możliwe, że osada nawodna mogła znajdować się w miejscu gdzie z Jeziora Oleckie Wielkie wypływa rzeka Lega. Lokalizacja mogła być związana z grodziskiem zaznaczonym na planie miasta z XVIII wieku. Do niedawna była to płytka zabagniona część jeziora o powierzchni około 1,5 ha.
Plan miasta Olecka z XVIII wieku z zaznaczonym miejscu po starym zamku lub grodzisku (alte Burganlage). (Fragment rysunku). Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg, 1938.
W wyniku akcji weryfikacji osiedli nawodnych z wczesnej epoki żelaza na Pojezierzu Ełckim i w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, przeprowadzonej w latach 1992-1994 zweryfikowano pozytywnie piętnaście spośród trzydziestu pięciu stanowisk. Dwanaście to osady kultury kurhanów zachodniobałtyjskich (zarówno typu osiedla rusztowego jak i osiedla nabrzeżnego lub wyspowego), natomiast pozostałe trzy to relikty nowożytnych pomostów.
Grodzisko w Dybowie, gm. Świętajno, widok od strony południowo-wschodniej. Fot. Carl Engel. Engel M., 440 lat badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznej Jaćwieży (Sudowii). w: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Redakcja, Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Brzeziński, Marzena Kasprzycka, Państwowe Muzeum Archeologiczne Stowarzyszenie Starożytników. Warszawa 2016.
W czasach osadnictwa Prusów wznoszone były duże budowle obronne nazywane grodziskami lub górami zamkowymi. Jak wykazały badania te obiekty wznoszone na granicach terytoriów osadniczych w celu ochrony militarnej.
Wiele opisów grodzisk zawdzięczamy porucznikowi wojsk pruskich z Torunia Johannowi Guise (1796-1861), który w latach 1826-28 objechał grodziska Prus Wschodnich i opisał to w książce "Rzut oka na historyczne punkty przed zdobyciem kraju przez Zakon i podczas jego rządów".
Dzięki archeologom wiemy, że były one wielokrotnie zdobywane i niszczone. Zawsze po odejściu wrogich wojsk mieszkańcy zniszczony gród odbudowywali. Jego spalone szczątki niwelowano i utwardzano. Szybko wznoszono na nim nowe wały broniące odbudowanej osady.
Przeznaczenie grodów na wzniesieniach określił w XVII wieku Georg Andreas Helwing. Urodzony w Węgorzewie pastor luterański, lekarz, przyrodnik i historyk. Uważał, że grodziska były jednocześnie strażnicami, z których przekazywano daleko widoczne sygnały świetlne, oraz miejscami obronnymi, w których okoliczni mieszkańcy znajdowali kryjówkę i ochronę przed silniejszym nieprzyjacielem. Niektóre mogły być siedzibami możnych Prusów (nobiles) wznoszone wśród urokliwych krajobrazów.
Arabski kupiec Ibrahim ibn Jakub handlujący ze średniowiecznymi Słowianami, Sasinami oraz Galindami w następujący sposób opisywał sposób budowania przez nich grodu:
Udają się oni na łąki obfitujące w wodę i zarośla, po czym kreślą tam linię kolistą lub czworoboczną w miarę tego jaki chcą mieć kształt grodu i obszar jego powierzchni. Kopią dookoła rów i piętrzą wykopaną ziemię umocniwszy ją deskami i drzewem na podobieństwo szańców, aż taki wał osiągnie wymiar, jaki pragną. I odmierzają w nim bramę, z której strony pragną ją mieć, a wchodzi się do niej po moście z drzewa (…).
Bramy prowadzące do grodziska umieszczane były zwykle po wschodniej stronie grodziska, być może była to strona, od której najmniej spodziewano się ataku. Przy okazji usypywania wałów okalających tzw. majdan zwiększano nachylenie stoków, które stawały się nieosiągalne dla wroga, zwłaszcza dla ciężkozbrojnych wojowników. Wydobywany piach był świetnym materiałem do wypełniania drewnianych skrzyń umieszczanych na wałach.
Pagórkowate ukształtowanie terenu Jaćwieży uniemożliwiało stosowanie wypełnianych wodą fos zewnętrznych, dlatego też Jaćwingowie opracowali metodę budowy tzw. suchej fosy, po wewnętrznej stronie grodziska. Choć ograniczało to znacznie przestrzeń majdanu grodziska, miało jednak dodatkowe walory obronne. Istnieją przesłanki archeologiczne i historyczne, które pozwalają przypuszczać, że na majdanie stała drewniana, wysoka wieża obronna, w której można było się schronić i stamtąd razić przeciwnika strzałami, kamieniami, a może także wylewać na niego wrzącą wodę i smołę. Wieża taka mogła także pełnić funkcję obserwacyjną i sygnalizacyjną, wykorzystywaną w kontaktach z ludnością z dalej położonych wiosek. Podobną rolę prawdopodobnie pełniły kopce strażnicze – niewielkie umocnione wyniesienia z drewnianą wieżą pośrodku, umiejscawiane poza granicami grodzisk i osad.
Skomack Wielki-Ostrów, gm. Stare Juchy. Wyniki badań planigraficznych (prac. C. Sobczak). Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
W obrębie przestrzeni chronionej wałami znajdowały się niewielkie naturalne, ale sztucznie podtrzymywane zbiorniki wodne, z których czerpano wodę podczas oblężenia. Na grodziskach w Grodzisku i Dybowie takie „cysterny” umiejscowione były na samym majdanie, w centralnej części obiektu.
Świadectwem militarnego wykorzystania wałów są elementy uzbrojenia, a przede wszystkim licznie znajdowane groty strzał i bełty kuszy. Śladem zaś licznych pożarów, które można łączyć z atakami na grodziska są odnajdywane spalone szczątki umocnień, ukryte pod warstwami następujących zazwyczaj po nich napraw. Dowodami obecności ludzi (w tym załodze), chroniących się w obrębie grodzisk, są paleniska z pozostałościami porozbijanych naczyń ceramicznych oraz pojedyncze pogubione przedmioty osobiste takie jak ozdoby, narzędzia etc.
Na podstawie analizy źródeł historycznych oraz na podstawie analogii z terenów sąsiednich, można pokusić się o hipotezę, że budowa fortyfikacji była wysiłkiem całej ludności zamieszkującej włość. Historycy szacują liczbę mieszkańców włości jaćwieskich na średnio 1000 osób, z których kilkuset mogło wznosić umocnienia. Budowa tak zaawansowanego systemu obronnego była bowiem w interesie całej społeczności włości.
W 2018 r. na w miejscowości Jatwieź Duża (53.539902, 23.037260), w okolicy Suchowoli odkryto zarysy osady, która powstała między VIII a VI wiekiem przed naszą erą (kultury łużyckiej z późnej epoki brązu), co czyni ją porównywalnie starą jak osada w Biskupinie. Odkrycie zaskoczyło archeologów, którzy znali z tych terenów lekkie osadnictwo, mało ustabilizowane oraz tymczasowe domy i szałasy. Założenie obronne składa się z okrągłego majdanu otoczonego wałem i fosą. Średnica obiektu ma około 80 metrów, sam majdan zajmował około 10 – 12 arów.
W ostatnich latach archeolodzy ustalili ślady osadnictwa wzdłuż zachodniego brzegu Jeziora Oleckie Wielkie od dzisiejszego Placu Zamkowego do ulicy Norwida oraz na północny wschód od wsi Możne. Osady kultury kurhanów zachodniobałtyjskich archeolodzy odkryli także w Białej Oleckiej, Gordejkach Małych, Kukowie, Lesku oraz w Przytułach.
Ze szkicu sporządzonego pod koniec 1559 roku w czasie wymierzania terenów pod przyszłe miasto Marggrabowa wynika, że oprócz bud myśliwskich nad Jeziorem Oleckie Wielkie o nazwie "Bude Oletzki" istniał na wzgórzu nad jeziorem, obok rzeki obiekt na wzgórzu opisany jako „Schloss Berg” (przy północnym brzegu Jeziora Oleckie Wielkie). Miejsce to nazywane jest obecnie Góra Sedranecka.
Dalej na południe, przy wypływie rzeki Lega z jeziora, na wzniesieniu w czasach przedkrzyżackich wedłu niektórych autorów także miało istnieć grodzisko. Miejsce po tym grodzisku zaznaczono na mapie z XVII wieku jako (alte Burganlage). To naturalnie obronne miejsce, z dwóch stron otoczone wodami jeziora, z trzeciej zaś płynącą w dole rzeką. Według historyków niemieckich istnienie tutaj strażnicy ma logiczne uzasadnienie w powiązaniu z analogicznym grodziskiem po drugiej stronie jeziora (Bude Oletzky). Taka ciągłość osadnicza cechuje zresztą bardzo wiele dogodnie położonych punktów strategicznych.
Sześć kilometrów na północny-zachód od Olecka w Olszewie w XIX wieku dokonano rzadkiego znaleziska. Odkryto zakopany we wczesnym średniowieczu skarb srebrnych przedmiotów: trzy „duże pierścienie” (prawdopodobnie naramienniki lub naszyjniki), cztery obrączki oraz 12 sztab srebra. Skarb datowany jest na VI-IX wiek naszej ery. W dość znacznej odległości od tego skarbu, w 1877 r. niemieccy badacze odnotowali kolejne tego typu znalezisko. Na działce miejscowego nauczyciela dwaj robotnicy pod jednym z kamieni natrafili na pięć srebrnych sztabek. Niestety wszystkie oprócz jednej zostały rozkute przez miejscowego kowala. Skarb podobnie datuje się na wczesne średniowiecze.
"Bude Oletzky" na przedlokacyjnym szkicu terenu pod przyszłe miasto (ok. X 1559 r.). Berlin–Dahlem, Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Etats–Ministerium EM 103g H.A. Olecko (Grenzsachen 1533–1608), 434
Na północny wschód od jeziora Łaźno, niedaleko Góry Szeskiej, znajduje się szlachecki majątek Wężewo. Koło wzniesienia, nazywanego jeszcze dzisiaj Starym Szańcem, na polach tejże posiadłości podczas orki znaleziono żelazny topór wojenny, ostrogę i podkowę. Nie jest zatem wykluczone, że i ono było wzgórzem zamkowym.
Na wschód od Ełku leży wieś Skomętno Wielkie, a nad jeziorem Skomętno wzniesienie, zwane przez okolicznych mieszkańców Skomęckim Grodziskiem. Trudne do wejścia, ciągnie się między północnym brzegiem jeziora a niedostępnym trzęsawiskiem i z całą pewnością doskonale nadawało się do obrony. Przyjmuje się, że mieszkał tam Skomand, przywódca ziemi Krasima.
Na północ od jeziora Skomętno (koło miejscowości Wierzbowo) leży pagórek dominujący w biegnącym tu łańcuchu wzniesień. Jej wierzchołek był dookoła opasany rowem i wydaje się, że służyła jako warownia lub strażnica. Znaleziono tam fragmenty zapinek, cugli, strzemion. Według jednej z legend w tym miejscu miałby bronić się Skomand, według innej była podobno miejscem kultu.
Na północny-zachód od Stradun, między dwoma jeziorami, na zalesionym półwyspie w pięknej okolicy, leży mała miejscowość Łaźno, wspominana w XVI wieku także jako strażnica myśliwska. W jej pobliżu, na wzgórzu nad brzegiem jeziora, także lokalizowano siedzibę Skomanda (M. Rosenhein).
Rosenheyn M., Reise-Skizzen aus Ost- und West-Preussen. Bd.2, Danzig : A. W. Kafemann, 1858 (Danzig: A. F. Kafemann), 1858 http://polona.pl/item/1880849(dostęp 04.04.2019).
W latach 2013-2016 na obszarze historycznej Jaćwieży dział Archeologii Bałtów PMA realizował trzy projekty badawcze grodzisk dofinansowane ze środków zewnętrznych. Dwa z nich były kontynuacją nieinwazyjnych działań z 2012 r. i polegały na rozpoznaniu grodzisk oraz terenów do nich przyległych za pomocą lotniczego skanowania laserowego oraz weryfikacji terenowej pozyskanych wyników.
Pierwszy grant, pod tytułem Nowoczesne metody badań systemów obronnych zachodniej Jaćwieży, zrealizowany został w 2013 r. Kolejny, analogiczny grant zrealizowany został w 2015 r. i nosił tytuł Nieinwazyjne badania jaćwieskich ośrodków grodowych Pojezierza Ełckiego.
W latach 2014-2016 na terenie ośrodków grodowych w Szurpiłach i Skomacku Wielkim/Ostrowie realizowano projekt Polsko-Norweska Inicjatywa Nowoczesnego Konserwatorstwa Archeologicznego „Archeologia Jaćwieży”. W obrębie obydwu zespołów wykonano serie odwiertów i zdjęć lotniczych. Przeprowadzono badania geofizyczne, planigraficzne i wykopaliskowe, a na podstawie pozyskanych źródeł zlecono wykonanie analiz osteologicznych i datowania radiowęglowego.
W latach 2013-2015 przeprowadzono w pełni metodyczne badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali na terenie sześciu obiektów o charakterze obronnym. rozpoznaniem objęto przede wszystkim stoki wzniesień, na których położone były fortyfikacje, w mniejszym stopniu majdany obiektów oraz tereny położone u ich podnóży. Badania miały na celu przede wszystkim ocenę skali i zasięgu osadnictwa wczesnośredniowiecznego, rozpoznanie funkcji i chronologii obiektów oraz zabezpieczenie zabytków metalowych przed działalnością nielegalnych poszukiwaczy skarbów. Największą skalę osiągnęły w Skomacku Wielkim (Ostrowiu) i Szurpiłach. Znacznie mniejszy zasięg i intensywność miało rozpoznanie przeprowadzone w Dybowie (ponad 2 ha), Szwałku i Bałupianach.
Efektem wszystkich tych projektów i prac badawczych było przygotowanie wystawy „Jaćwingowie. Zapomniani wojownicy” oraz wydanie licznych publikacji naukowych.
Otwarcie wystawy Jaćwingowie. Zapomniani wojownicy. Fot. Jakub Ćwiklewski. Bitner-Wróblewska A., Engel M., Cezary Sobczak C., Projekt „Archeologia Jaćwieży”. Polsko-Norweska Inicjatywa Nowoczesnego Konserwatorstwa Archeologicznego. w: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Redakcja, Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Brzeziński, Marzena Kasprzycka, Państwowe Muzeum Archeologiczne Stowarzyszenie Starożytników. Warszawa 2016.
Intensywność i zasięg działań prowadzonych w ciągu ostatnich lat przez badaczy spowodowała, że uzyskane źródła i materiały nie zostały dotychczas w pełni opracowane i opublikowane. Obecnie w dziale Archeologii Bałtów PMA trwają intensywne prace nad analizą źródeł archeologicznych i ich publikacją w internetowym Atlasie grodzisk Jaćwieży, http://grodziskajacwiezy.pl .
W sierpniu 2022 r. ekspedycja archeologów z UW odkryła cmentarzysko jaćwieskie, datowane na okres od późnego wieku XI do końca wieku XIII.
- Jaćwingowie przemknęli po naszej historii jak kometa. Zabłyśli pięknym, choć złowrogim światłem, a potem zniknęli, trochę na własne życzenie. Przeprowadzone badania pozwoliły obalić wiele mitów na ich temat -
podkreśla dr hab. Tomasz Nowakiewicz z Wydziału Archeologii UW, kierownik ekspedycji.
Wcześniej, w 2020 i 2021 roku, na zachód od Raczek (powiat suwalski) zostały przeprowadzone badania rozpoznawcze, przygotowujące zespół do pełnowymiarowego sezonu badawczego.
Prace archeologiczne na stanowisku w Puszczy Augustowskiej, sierpień 2022. Fot. Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz. Fotografia z artykułu Justyny Weber "Domknięty półksiężyc", od strony 22 do 23, pod adresem http://bit.ly/pismo-uw
Znalezione na cmentarzysku elementy wyposażenia bojowego świadczą o wysokim stopniu zorganizowania i zaawansowania wojennego jaćwieskich drużyn, a także ich wysokiej mobilności. - Uzbrojenie jest pierwszorzędne i zestandaryzowane, czasami rejestrowaliśmy wręcz komplety osobistego wyposażenia, a nierzadko i spektakularne łupy wojenne zdobyte na przeciwnikach z ziem ruskich, polskich i pruskich (krzyżackich). Oznacza to, że Jaćwingowie - wbrew temu, co wynika z wyobrażeń wyniesionych ze szkolnych lektur - nie byli ubogimi leśnymi Kiemliczami, ale potrafili uformować dynamiczne i skuteczne oddziały jeźdźców, wyposażonych w ofensywną i dobrą jakościowo broń - mówi dr hab. Tomasz Nowakiewicz, dodając: - Widać bardzo wyraźnie, że nie powinni być oni traktowani tylko jak ofiary krzyżackiego miecza, ale zgodnie z ujawnionym w wyniku prac archeologicznych obrazem - również jako dobrze zorganizowana społeczność, mająca dostęp do większości ówczesnych technologii i surowcowego bogactwa. Gdybyśmy - np. pod względem skali produkcji metalurgicznej - chcieli ich zestawić z wczesnośredniowiecznym Mazowszem czy nawet Wielkopolską, to są dwa różne światy, z przewagą dla Jaćwingów.
- Dużym zaskoczeniem dla badaczy było odkrycie, że Jaćwingowie w zakresie kultury materialnej byli w niewielkim stopniu podobni do swoich pobratymców z zachodu, czyli do Prusów, natomiast pod pewnymi względami trudno ich odróżnić od Litwinów czy Łotyszy -
dodaje kierownik prac.
Groty znalezione na stanowisku archeologicznym w Puszczy Augustowskiej. Fot. Tomasz Nowakiewicz. Fotografia z artykułu Justyny Weber "Domknięty półksiężyc", od strony 22 do 23, pod adresem http://bit.ly/pismo-uw
Więcej o sierpniowych badaniach jaćwieskich cmentarzysk w 104 numerze pisma UW, w artykule Justyny Weber "Domknięty półksiężyc", od strony 22 do 23, pod adresem http://bit.ly/pismo-uw .
Projekt „Puszcza jaćwieska” https://www.facebook.com/TerraDesolata1
Literatura:
- Bitner-Wróblewska A., Engel M., Cezary Sobczak C., Projekt „Archeologia Jaćwieży”. Polsko-Norweska Inicjatywa Nowoczesnego Konserwatorstwa Archeologicznego. w: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Redakcja, Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Brzeziński, Marzena Kasprzycka, Państwowe Muzeum Archeologiczne Stowarzyszenie Starożytników. Warszawa 2016.
- Biolik M., Nazwy terenowe Warmii i Mazur jako świadectwo historii regionu. Komunikaty Mazursko- Warmińskie nr 4, 2004.
- Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010.
- Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Od pradziejów do 1870 roku. Tom 1. Ośrodek Badań Naukowych imienia Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1981
- Engel M, Iwanicki P, Sobczak C., Badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali na terenie jaćwieskich ośrodków grodowych. Nowe odkrycia i nowe interpretacje. w: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Redakcja, Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Brzeziński, Marzena Kasprzycka, Państwowe Muzeum Archeologiczne Stowarzyszenie Starożytników. Warszawa 2016.
- Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe w IX–XIII wieku. Geneza, rozwój i upadek. w: Materiały do Archeologii Warmii i Mazur Tom I, Pod redakcją Sławomira Wadyla, Macieja Karczewskiego, Mirosława Hoffmanna.| Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego Instytut Historii i Nauk Politycznych Uniwersytetu w Białymstoku. Warszawa-Białystok 2015.
- Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg, 1938.
- Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
- Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
- Hartknoch Ch., Alt- und Neues Preussen : oder Preussischer Historien zwey Theile, in derer erstem von desz Landes vorjähriger Gelegenheit und Nahmen..., Leipzig ; Franckfurt am Mayn 1684.
- Łapo J. M. Ossowski W., Weryfikacyjne badania osiedli nawodnych na wschodnich Mazurach, przeprowadzone jesienią 1993 roku i wiosną 1994 roku. w: Światowit 2 (43)/Fasc.B, 128-138. 2000.
- Łucja Okulicz-Kozaryn Ł., Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów w wiekach średnich (IX-XIII w.). Państwowy Instytut Wydawniczy 1983.
- Petrus de Dusburgk, Chronica terrae Prussiae, wyd. J. Wenta, S. Wyszomirski, [w:] MPH, s.n., t. 13, Kraków; pol. tłumaczenie Kronika Ziemi Pruskiej, przetłumaczył S. Wyszomirski, wstęp i komentarz J. Wenta, Toruń 2004.
- Rosenheyn M., Reise-Skizzen aus Ost- und West-Preussen. Bd.2, Danzig: A. W. Kafemann, 1858 (Danzig: A. F. Kafemann), 1858 http://polona.pl/item/1880849(dostęp 04.04.2019).
- Sobczak C., Lotnicze skanowanie laserowe wybranych obszarów Suwalszczyzny i jego weryfkacja terenowa. w: Materiały do Archeologii Warmii i Mazur Tom I, Pod redakcjąSławomira Wadyla, Macieja Karczewskiego, Mirosława Hoffmanna.| Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego Instytut Historii i Nauk Politycznych Uniwersytetu w Białymstoku. Warszawa-Białystok 2015.
- Smolska E., Piotr Szwarczewski P., Zagłębienia jako geoarchiwa i ich wykorzystanie w badaniach antropopresji na przykładzie okolic Góry Grodzisko koło Skomacka Wielkiego na Pojezierzu Ełckim. w: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Redakcja, Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Brzeziński, Marzena Kasprzycka, Państwowe Muzeum Archeologiczne Stowarzyszenie Starożytników. Warszawa 2016.
- Toeppen M., Geschichte Masurens: ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen. Danzig. 1870.
Źródła internetowe:
- Atlas grodzisk Jaćwieży. Internet: http://grodziskajacwiezy.pl
- Grodziska i szlaki Prusów. Robert Klimek http://grodziska.eu,
- Archeologia Jaćwieży Polsko-Norweska Inicjatywa Nowoczesnego Konserwatorstwa Archeologicznego http://www.archeologiajacwiezy.pl
- Jaćwingowie. https://pl.wikipedia.org/wiki/Jaćwingowie
- Prusowie - dzieje, kultura. http://prusowie.pl
- Strona ekspedycji wykopaliskowej Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w Czerwonym Dworze (powiat olecki). https://czerwonydwor.edu.pl
2022 Józef Kunicki
