Kraina EGO - egoturystyka.pl

(54.118581, 22.259006)

 

Grodziska Szwałk I i Szwałk II (https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/)

 

Grodzisko Szwałk I znajduje się wśród lasów 1 km na zachód od Zawad Oleckich. Jest na półwyspie jeziora Ciche (niem. Liegent See), na północno-wschodnim krańcu rozległego wyniesienia o lokalnej nazwie Klein Schwalg, Schmulnik Smolnik, lub Góra Zamkowa.

 

Grodzisko Szwałk I na niemieckiej mapie topograficznej. Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter). Reichsamt für Landesaufnahme. Königliche Preussische Landesaufnahme.

 

Wzgórze grodziska oddzielone jest od północy od otaczającego terenu głębokim rowem łączącym brzegi jeziora Ciche i dziś już częściowo zatorfionego jeziora Ślepek. Jezioro Ślepek jest zasilane przez niewielkie strumienie wpadające do zbiornika od zachodu i północy.

Stoki wzgórza grodziska oblane są od strony północnej i południowej wodami jeziora Ciche. Wysokość wzgórza sięga około 11 m.

Wysokość wzgórza sięga około 11 m.

 

Natomiast do południowo-zachodniej części obiektu przylega fosa (o szerokości około 20 m.), która oddziela go od wysokiej krawędzi biegnące wzdłuż zachodniego brzegu jeziora. Kształt fosy, regularne zbocza i jej kierunek może świadczyć o tym, że została wykonana celowo przez człowieka aby oddzielić obiekt od otaczającego terenu..

Grodzisko składa się z majdanu o mniej więcej trapezowatym kształcie o wymiarach w przybliżeniu 42 x 36 x 55 x 19 m oraz pojedynczej linii wału, dziś już zupełnie niewidoczny. Prawdopodobnie wczesnośredniowieczny gród wzniesiony został na reliktach osadnictwa z wczesnej epoki żelaza (X-XI wiek).

Widok na grodzisko z północy.

 

Widok z fosy w kierunku wschodnim.

 

Widok na grodzisko z zachodu.

 

Majdan grodziska Szwałk I

 

Stanowisko to znane jest od lat 30-tych XX w., zostało zweryfikowane i wpisane do rejestru zabytków w roku 1969. Weryfikację terenową obiektu w 2002 i 2010 r. wykonali pracownicy DAB PMA. W ramach AZP zostało ono zarejestrowane w roku 2012 (stanowisko 1 na obszarze 17–78) przez Marzenę Kasprzycką, Michała Hrynczyszyna i Annę Lipiec (Stowarzyszenie Starożytników). Następnie pracownicy DAB PMA w 2013 r. wytypowali to stanowisko do szczegółowych badań planigraficznych podczas weryfikacji terenowej LIDARu (projekt skanowania lotniczego obiektów zachodniej Jaćwieży.

Planigrafię zrealizowano w 2015 r. Na podstawie wszystkich dotychczasowych badań stanowisko określono na wczesną epokę żelaza i wczesne średniowiecze. W trakcie badań w 2015 r. na stokach grodziska w Szwałku znaleziono pojedyncze zabytki w różnych częściach wałów grodziska i w przekopie od strony południowo-zachodniej (łącznie 9 zabytków wydzielonych) oraz skupiska fragmentów ceramiki na stokach południowym i południowo-zachodnim grodziska. Do najbardziej interesujących znalezisk należą: żelazna zapinka typu C8 wg J. Bujny (na rysunku nr 1), żelazny grot włóczni (na rysunku nr 2), dwie żelazne szpile (na rysunku nr 4, 6), dwa noże żelazne (na rysunku nr 7), żelazna igła (na rysunku nr 3) i szydło. Wszystkie te zabytki należy łączyć z wczesną epoką żelaza. Nie znaleziono natomiast podczas badań, żadnych materiałów, które można by zaliczyć do wczesnośredniowiecznej fazy użytkowania stanowiska.

Szwałk, st. 1. Zabytki odkryte podczas planigrafii w 2015 r. Rys. B. Karch. 1–5, 7 – żelazo; 6 – żelazo, brąz. Engel M, Iwanicki P, Sobczak C., Badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali na terenie jaćwieskich ośrodków grodowych.Nowe odkrycia i nowe interpretacje. w: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Redakcja, Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Brzeziński, Marzena Kasprzycka, Państwowe Muzeum Archeologiczne Stowarzyszenie Starożytników. Warszawa 2016.

Znacznie trudniejszy do interpretacji jest charakter stanowiska w okresie wczesnośredniowiecznym. Określenie go jako pozostałości grodu wczesnośredniowiecznego powstało na bazie analizy formy obiektu z zarejestrowanymi reliktami wyraźnych, stromych wałów oraz znalezisk pojedynczych, mało charakterystycznych fragmentów naczyń glinianych. Przypuszcza się, że w tym okresie oprócz funkcji obronnej obiekt raczej nie był zamieszkały na stałe, a służył jedynie jako refugium (miejsce schronienia okolicznej ludności w czasie zagrożenia).

Przed II wojną światową północna, łagodniejsza część wzniesienia była objęta orką, podobnie jak przylegająca do południowo-zachodniego podnóża niecka. Działania te miały podstawowy wpływ na stan zachowania obiektu i jego obecny wygląd. Ponadto na szczycie wzniesienia widoczne są fundamenty niewielkiego budynku murowanego, przy budowie którego część warstw stropowych musiała zostać zniszczona. Według mieszkańców Zawad Oleckich na pagórku w latach czterdziestych i pięćdziesiątych, był „domek myśliwski”, do którego nawet podłączono energię elektryczną.

Pozostałości kamiennych fundamentów „domku myśliwskiego”.

 

W literaturze niemieckiej wspominano także o drugiej „górze zamkowej” („Schlossberg”) na zachód od majątku ziemskiego Szwałk, przy szkole. Niestety po nim nie pozostało żadnych śladów i jest wątpliwe, czy było to umocnienie obronne.

Nasza okolica obfituje w prehistoryczne znaleziska - tak napisał w kronice szkolnej nauczyciel z Zawad Oleckich Willi Hoffmann.

W dalszej części kroniki w wielu miejscach pisał o innych znaleziskach.

W innym miejscu w kronice nauczyciel napisał o kolejnych znaleziskach:

„Na ziemiach należących do gospodarza Gustava Rogowskiego ponownie znaleziono zabytki z brązu, z okresu późnopogańskiego. Tym razem chodzi o sprzączkę. Sprzączkę znaleziona na polu Gustava Rogowskiego.

Sprzączka znaleziona na polu Gustava Rogowskiego.

 

Podczas prac ornych na polu w 1940 r. u rolnika Gustava Rogowskiego ponownie wykopano dwa znaleziska historyczne, które następnie zostały przesłane do Prussia Museum w Królewcu. Chodzi o ostrze oszczepu i kute żelazo z okresu późnopogańskiego (IX - XII wiek).

Ostrze oszczepu i kute żelazo z okresu późnopogańskiego (IX - XII wiek).

 

1 października 1941 r., na ziemiach należących do rolnika Wlosta miały miejsce próbne wykopaliska prowadzone przez kierownika muzeum z Insterburga. Rezultatem było odkrycie prehistorycznej osady. Datowanie nie jest jeszcze pewne, ponieważ znaleziono mało skorup. Jedna sztuka wskazywała na III - IV wiek. W tym miejscu nie znaleziono żadnych szczególnie charakterystycznych fragmentów. Chodziło o dół mieszkalny i dwa doły na odpady. Obok skorup zabezpieczono jeszcze kilka rozłupanych kości. Przy północno-zachodniej plaży rozciągają się dalsze stanowiska osadnicze

W 1934 r. w pobliżu „Schmulnika” znalezione szczątki ceramiki przedstawiające wzory deszczyku, jodełki (ceramika sztrychowana, kreskowa). Według informacji dr. Gaerte, dyrektora Prussia Museum w Królewcu, znaleziska mogą pochodzić z okresu Cesarstwa Rzymskiego i migracji ludności. Niestety znalezione szczątki nie były szczególnie duże (ok. 2 - 8 cm długości lub szerokości). Obecnie można znaleźć ich setki w głębokich nacięciach na wschodnim zboczu położonym od strony Szwałku.

Szkoda, że w bezpośrednim otoczeniu naszej wsi podczas prac rolnych i przez niewiedzę zaginęło tak wiele wartościowych dóbr kulturowych. Nierozważnie padły one ofiarą zniszczeń.

W końcu czerwca 1932 r. Friedrich Wilhelm Engel z Prussia Museum w Królewcu przybył osobiście, żeby zrobić dokładne zdjęcia i pomiary starej osady. Badania prowadzono przez jeden dzień, wykopalisk nie przeprowadzono.

Chciałem jeszcze zauważyć, że jesienią tego roku, podczas prac przy przekopie drogi w lesie, znaleziono spód dobrze zachowanej urny ze wzorem sztrychowanym. Przy "Schmulniku” dozorca Schirrmann znalazł mocno zardzewiały grot od oszczepu. Część drewnianego trzonka była wtedy jeszcze zachowana. Grot od oszczepu, jak również szczątki urny, przekazano Prussia Museum”.

Grot od oszczepu przekazany Prussia Museum.

Grodzisko znajduje się na półwyspie zanikającego jeziora Ślepek, 1,5 km na zachód od Zawad Oleckich, w pobliżu grodziska Szwałk I (500 m na zachód). Grodzisko, zidentyfikowano w 2013 roku przez pracowników Działu Archeologii Bałtów podczas realizacji projektu Nowoczesne metody badań systemów obronnych zachodniej Jaćwieży, w czasie badań z pomocą LiDAR-u oraz w wyniku prospekcji terenowej i geofizycznej.

 

Szwałk II. Numeryczny model terenu nowoodkrytego gródka (oprac. C. Sobczak). Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.

 

Widok na grodzisko Szwałk II ze wschodu.

 

Majdan grodziska ma kształt mniej więcej trapezowaty o wymiarach ok. 18 x 23 x 8 x 14 m, w części centralnej znacznie wypiętrzony. Otoczony podwójną linią wałów majdan miał średnicę ok. 25 m. Od strony zachodniej dostępu na majdan broni łukowaty wał zaporowy, natomiast od strony wschodniej, w miejscu dogodnego wejścia na grodzisko widoczny jest krótki odcinek masywnego wału zaporowego. Strome stoki wzgórza broniły grodzisko od strony południowej i północnej, gdzie nie zarejestrowano wyraźnych śladów umocnień. Grodzisko datowanie jest na X-XIII wiek.

Z powodu erozji wzgórza, na którym zlokalizowano fortyfikację, jej część południowa oraz fragment północny obecnie nie istnieją. Obiekt ten, pomimo dużej dostępności terenowej oraz faktu, że znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie drugiego w tej miejscowości grodziska, nie był znany archeologom niemieckim. Nie zarejestrował go nawet słynny badacz grodzisk Carl Engel wizytujący i fotografujący sąsiednią fortyfikację w latach 30. XX w. Tłumaczyć to można niewielkimi rozmiarami i praktycznie niewidocznymi w terenie obwałowaniami nowoodkrytego stanowiska.

 

Widok na grodzisko Szwałk II z zachodu.

 

W latach 2013-2015 przeprowadzono w pełni metodyczne badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali. Na terenie nowoodkrytego, niewielkiego grodzisku w Szwałku nie znaleziono żadnego materiału zabytkowego.

Około 10 km na północny-zachód od grodziska znajduje się cmentarzysko kurhanowe w Czerwonym Dworze, odkryte w roku 2001 roku.

Stanowisko użytkowane było: we wczesnej epoce żelaza (zapewne na przełomie III i II wieku przed naszą erą) istniało tu osiedle wiązane z tzw. kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich, na początku okresu wczesnorzymskiego (w I wieku naszej ery) istniało tu niewielkie cmentarzysko tzw. kultury bogaczewskiej oraz na początku młodszego okresu wpływów rzymskich (koniec II wieku naszej ery). Po długim okresie przerwy, założono tu cmentarzysko kurhanowe tzw. kultury sudowskiej, które funkcjonowało do połowy późnego okresu wędrówek ludów (przynajmniej do końca VI wieku naszej ery), a więc przez około 400 lat.

Olbrzymie cmentarzysko zajmuje pas o długości około 200 m i szerokości 20-50 metrów i składa się z około 35-40 kurhanów. Obecnie przebadano około połowy powierzchni cmentarzyska i większość odkrytych kurhanów.

Prace archeologiczne na cmentarzysku.

 

• Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe W IX-XIII wieku. Geneza, rozwój i upadek. Warszawa, Białystok 2016.
• Engel M., 440 lat badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznej Jaćwieży (Sudowii). w: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Publikacja przygotowana w ramach projektu "Polsko-Norweska Inicjatywa Nowoczesnego Konserwatorstwa Archeologicznego «Archeologia Jaćwieży". Warszawa 2016.
• Engel M, Iwanicki P, Sobczak C., Badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali na terenie jaćwieskich ośrodków grodowych.Nowe odkrycia i nowe interpretacje. w: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Redakcja, Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Brzeziński, Marzena Kasprzycka, Państwowe Muzeum Archeologiczne Stowarzyszenie Starożytników. Warszawa 2016.
• Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
• Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
• „Rześki szedłem i wesoły Do Zawad do wiejskiej szkoły czyli Kronika szkoły w Zawadach Oleckich (1883 – 1944) i wybrane pisma Jana Luśtycha (1833 – 1901) z Zawad Małych. Zebrał i opracował Robert Maluchnik. Gminne Centrum Kultury w Kowalach Oleckich. 2018.
• Toeppen M., Geschichte Masurens: ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen. Danzig. 1870.
• Siemaszko J., Archeologiczne badania wykopaliskowe w woj. suwalskim w latach 1981–1989, „Rocznik Suwalsko-Mazurski” 1991, t. 1, s. 78.

• Atlas grodzisk Jaćwieży. Internet: http://grodziskajacwiezy.pl (dostęp 25.08.2017)
• Robert Klimek. http://grodziska.eu