W II wieku naszej ery grecki autor Ptolemeusz w „Geografii” pisał o plemionach Galindae i Sudini, które identyfikuje się ze średniowiecznymi Galindami i Sudowami. Nazwy te były jednak błędnie używane przez kronikarzy, ponieważ nie ma naukowych przesłanek by łączyć Jaćwingów z Sudini.
Fragment mapy Ptolemeusza. Engel Carl, Vorgeschichte der altpreußischen Stämme. Gräfe und Unzer Verlag. Königsberg 1935. Identyfikator zasobu: oai:dlibra.bibliotekaelblaska.pl:29624.
Według Kamińskiego Sudowia to nazwa pruska dla określenia Jaćwieży, przyjęta potem od Prusów przez Krzyżaków. Nazwa ta dotarła do Polski w wokalizacji łacińskiej jako Sudowia, kraj zamieszkiwany przez lud zwany Sudowite lub Sudi.
Na obszarze Sudowii funkcjonowała kultura sudowska. Jest zaliczana do kręgu kultur zachodniobałtyjskich. Zaczęła formować się u schyłku wczesnego okresu wpływów rzymskich. Trwała do końca VI wieku. W połowie VII w. we wszystkich skupiskach osadniczych kultury sudowskiej, zostaje porzucony zwyczaj chowania zmarłych na cmentarzyskach kurhanowych. Od tego momentu aż do okresu wikińskiego na omawianym terenie obrządek pogrzebowy pozostaje nieuchwytny. Nie da się wykluczyć, że część funkcjonujących jeszcze w okresie wędrówek ludów ośrodków mogła przetrwać do przełomu VII/VIII w.. Taki stan rzeczy był wynikiem kryzysu kultury sudowskiej i załamania się antycznych układów społeczno-gospodarczych. Badania archeologiczne przeprowadzone w ciągu ostatnich latach wykazały stałe osadnictwo (w Szurpiłach od V w. p.n.e. ) do VII wieku naszej ery. Potem brak śladów zasiedlenia tych terenów do IX wieku. Dlatego trudno obronić tezę, że Jaćwingowie wyrastali wprost z ludów kultury sudowskiej.
Jaćwingowie to jedno z plemion pruskich. Ich język był dialektem języka pruskiego. Liczne są przykłady ich związków z Rusią. Były czasy przyjaźni z Rusią ale także konflikty, gdyż w 983 r. książę Włodzimierz Wielki najechał Jaćwingów, pokonał i zajął ich terytorium. Podczas badań wykopaliskowych na zboczach Góry Zamkowej w Szurpiłach znaleziono liczne grociki strzał pochodzące z Rusi (możliwe, że z tego okresu). Najazdy książąt kijowskich powtarzały się do czasu ich podbicia przez Krzyżaków. Interesująca jest obecność w pochówkach Jaćwingów krzyżyków chrześcijańskich, które mogą świadczyć o ich synkretyzmie religijnym (łączeniu wielu wyznań). Krzyżyki mogły pochodzić z Rusi.
Według Jerzego Siemaszko z Muzeum Okręgowego w Suwałkach pierwsza wzmianka historyczna, w której zapisano słowo „Jatviag” pochodzi z 944 r. W poselstwie z Rusi, które udało się do Bizancjum w 944 r. w celu podpisania Traktat Rusi i Bizancjum w poselstwie znalazł się Jatviag Gunariev. Jatviag (Jaćwing) wywodził swoje imię od Gunara (należał do grupy wojowników Gunara lub był jego synem). Ze strony Rusi sygnatariuszem był Igor Rurykowicz (Wareg, Ingvar Røriksen syn założyciela dynastii Rurykowiczów – Ruryka I, mąż władczyni Rusi Helgi (Olgi). Imię Olgi pochodziło od kuzyna Ruryka Olega Mądrego - księcia Rusi, który nazywał się po staronordycku Helgi. Oleg przeniósł stolicę Rusi z Nowogrodu Wielkiego do Kijowa. W poselstwie był także prawdopodobnie Słowianin i imieniu Senko.
Według Tyszkiewicza w ówczesnych warunkach historyczno-społecznych Jatvjag Gunarev mógł znaleźć się na Rusi w trojakich okolicznościach. Mógł tutaj zbiec przed plemiennym wyrokiem za przewinę osobistą. Tylko nasuwa się pytanie: dlaczego uciekł na Ruś, a nie do innego plemienia jaćwieskiego lub pruskiego? Jedynie wrogie stosunki rusko-jaćwieskie mogły mu gwarantować bezpieczeństwo. Podobnie byłoby, gdyby na Ruś uszedł wraz z całym swym rodem, jak to bywało w późniejszych czasach. Jatviag był zapewne asymilowanym brańcem wychowanym wśród „czeladzi” i zaufanym podwładnym Gunara.
Według Nalepy Jatvjagi, których nazwę rekonstruował jako Antivingas, zajmować mieli obszar nad rzeką Antia, czyli nad Czarną Hańczą, blisko Rusi Czarnej.
Z kolei Pollexiani mieliby swe siedziby nad rzeką Ełk (dawne Lek, łacińskie Lec), w południowo-wschodniej części Pojezierza Mazurskiego, bezpośrednio graniczącej z polskim Mazowszem.
Według Kibina zakończenie staroruskiego (starosłowiańskiego) Jatviag przypomina inne staroruskie terminy etnospołeczne, Variag (Varangian), Kolbiag i Buriag, które z pochodzenia są staronordyckie (váringr, kylfingr i prawdopodobnie buringr lub baringr). We wszystkich tych przypadkach słowiańskie -êg odpowiada skandynawski przyrostek – ingr. Słowiańska nawa Jaćwingowie wywodzi sie patronimicznej pochodnej "játvingar", co oznacza „potomkowie Jatvígra”, czyli „lud Jatvígra”. Najbardziej zbliżona fonetycznie do słowiańskiej formy Jatviag jest nazwa Jatvi'gr wspomniana przez sagę Knytlinga, która składa się z dwóch germańskich rdzeni (Jatgeirr, Jatmundr, Eadwi'g, Hedwige). Słowiańskie Jatviagi jako nazwa grupy wywodzą się od patronimicznej pochodnej Vingar, co oznacza „potomkowie Jatvigr”, lub „lud Jatvigr”. W okolicach Wołkowyska po rzece Roś i jej dopływach pływały łodzie wyposażone w żelazne kotwice, które według legendy nazywane były przez miejscowych Jaćwingami. Może nazwa ta nawiązuje do żeglugi rzecznej jako jednego z charakterystycznych zajęć Jaćwięgów. Jaćwingowie nie byli „plemieniem bałtyckim”. Jaćwingów z X i XI wieku można określić mianem „braterstwa nadmorskiego”, gdyż w tym okresie stanowili grupę handlarzy rzecznych i wojowników w dorzeczu górnego Niemna, Podlasia i Polesia.
Jaćwingowie nie znali pisma. Nie ma źródeł pisanym przez nich pozostawionych. Wszystkie zapisy ich dotyczące pozostawiły ludy zewnętrzne (wrogo nastawione). Kronikarz krzyżacki, Piotr z Dusburga wśród plemion pruskich wymienia Sudawów, którzy zamieszkują Jaćwież (Sudowię). Pisze o nich: Szlachetni Sudawowie, jak przewyższali innych szlachetnością obyczajów, tak też górowali nad innymi bogactwem i siłą. Mieli bowiem sześć tysięcy jeźdźców i prawie niezliczoną ilość innych wojowników.
Dotychczas niewiele śladów cmentarzysk Jaćwingów. Dopiero w 2015 r. nastąpiło odkrycie wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Krukówku (na południe od Suwałk). . To najcenniejsze wczesnośredniowieczne cmentarzysko jaćwieskie, jakie udało się dotąd odkryć. Z pierwszego wykopu wydobyto ponad 1500 eksponatów.
Badania wykopaliskowe na cmentarzysku w Krukówku, 2019 r. Fot. J. Siemaszko. Jaćwieskie eldorado. Folder do wystawy w Muzeum Okręgowe w Suwałkach we współpracy z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Teksty: Marcin Engel, Jerzy Siemaszko. Suwałki 2021. https://www.academia.edu/45469229/Jaćwieskie_eldorado_Wystawa_czasow.
Jaćwież w XII wieku. Kawecki J., Ełk Z dziejów miasta i powiatu. Pojezierze. 1970.
W zależności od autora, który ich opisywał (polski, krzyżacki, ruski, litewski), ludy te nazywane były inaczej jako:
- po polsku - Jaćwingowie, Jaćwięgowie, Jaćwięgi, Jadźwingowie,
- po łacinie - Jaczwangos, Jentousi,
- po litewsku - Jotvingiai,
- po białorusku - Яцьвягі,
- po rosyjsku - Ятвя́ги,
- po niemiecku - Jatwinger, Jadwinger, Jotwinger, Jatwägen.
- po polsku - Sudowowie, Sudawianie,
- po łacinie - Sudovia,
- po litewsku - Sūduviai,
- po niemiecku - Sudauer.
- po polsku - Polekszanie, Połekszanie,
- po łacinie - Pollexiani,
- po niemiecku - Pollexaner (możliwe, że pozostałością tej formy jest nazwa regionu Podlasie oraz Polesie i nazwa Poleszucy; wiąże się ją również z nazwą rzeki Łek, obecnie Ełk),
- po polsku - Dajnowie.
- po litewsku - Dainaviai,
Niestety nie wiemy jakim mianem oni samych siebie określali. Prawdopodobnie każda z nazw dotyczyła pierwotnie tylko części terenu zamieszkanego przez Jaćwingów lub jednego z ich plemion i została przeniesiona na całą Jaćwież przez sąsiadujące z nimi narody. Według tego poglądu Polekszanie zajmowali tereny południowe (obecne Podlasie), Dajnowie tereny dzisiejszej południowej Litwy, Jaćwież właściwa (Sudovia) obejmowała Suwalszczyznę. Sudowianami zaś mieli być nazywani również Prusowie zajmujący teren na wschód od Wielkich Jezior. Naukowcy nie są zgodni co do pochodzenia tych nazw.
Oddalone od centrum ówczesnego świata siedziby Bałtów przyciągały kupców unikatowym towarem, jakim był bursztyn. Handel związany z istnieniem Szlaku Bursztynowego, dał impuls do prężnego rozwoju widoczne jest to w materiale archeologicznym. Kultem otaczano elementy natury: ciała niebieskie, drzewa i zwierzęta. Mieli swoje święte gaje i kamienie. Szczególną czcią obdarzano konie. Z pewnością wierzyli w życie pozagrobowe, czego świadectwem są cmentarzyska. Zmarłych chowano w odświętnych strojach, wyposażano ich w broń, narzędzia, żywność i różne przedmioty, które miałyby się im przydać w życiu pozagrobowym.
Mapa plemiennego podziału Prus. Białuński G., Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich.
Tak Jaćwingów opisywał Jan Długosz:
Mieszka zaś naród Jaćwingów w północnej stronie, graniczy z Mazowszem, Rusią i Litwą i ma język w dużej mierze podobny do języka Prusów i Litwinów i zrozumiały dla nich, a ludy dzikie, wojownicze i tak bardzo żądne sławy i pamięci, że dziesięciu spośród nich walczyło ze stu wrogami, zachęconych tą jedyną nadzieją i świadomością, że po śmierci i zagładzie ziomkowie będą ich sławić pieśniami o dzielnych czynach. To usposobienie przyprawiło ich o zgubę, ponieważ mała garstka łatwo ulegała liczebnej przewadze tak, że powoli niemal cały ich naród wyginął, ponieważ nikt z nich nie cofał się przed nierówną walką, ani nie starał się uciec po wdaniu się w walkę.
Jaćwingowie prowadzili najazdy łupieżcze na ziemie sąsiadów. Między Krzyżakami, Polską, Litwą i Rusią trwała dyplomatyczna i zbrojna rywalizacja o te ziemie. W połowie XII wieku na czoło tej rywalizacji zdecydowanie wysunęła się Ruś, organizując wyprawy na te tereny. Po stronie Jaćwingów walczyli także wojownicy z plemion pruskich. Wkrótce tereny te zostały podzielone pomiędzy Zakon, Polskę i Litwę. Ostatecznie pod naporem Krzyżaków Jaćwingowie poddali się w 1283 r. Część ludności uciekła na Litwę, a innych Krzyżacy wysiedlili do Sambii, gdzie przetrwali do XVI w.
Jak długo na terenie Jaćwieży mogły pozostać te resztki ludności jaćwieskiej? Niewątpliwie większość Jaćwieży opustoszała w końcu XIII i na początku XIV w. Resztki mogły dłużej utrzymać się bliżej Niemna i w bardziej niedostępnych, obronniejszych miejscach. Może taką pozostałą, najdłużej utrzymującą się tu grupą byli Wigranie, mieszkający na wyspie na jeziorze Wigry, a wysiedleni zapewne przez księcia Witolda.
Ziemie Jaćwieży przed przybyciem nowych osadników były przez przeszło dwa wieki bezludne, tzn. nie było na nich stałego, trwałego osadnictwa rolnego.
Od wschodu ziemie zajmowali głównie mieszkańcy wsi nadniemeńskich, z okolic Grodna. W pasie przy granicy krzyżackiej, obok chłopów sytuacja była bardziej skomplikowana. Obok chłopów pochodzących ze wsi podgrodzieńskich osiedlali się także Mazowszanie. Ziemie położone na północy koło Gołdapi i Puszczy Rominckiej skolonizowali Litwini.
Mapa osadnictwa na ziemiach dawnej Jaćwieży i jej pograniczu. Opracowanie autora, 1 — obecna granica państwowa, 2 — granica podziału Jaćwieży i pogranicza, 3 dokładniej zbadane dzieje osadnictwa, 4 - gród, 5 - wieś, 6 - kierunki posuwania się i zasięgu osadnictwa.. Wiśniewski J., Badania nad dziejami osadnictwa ziem dawnej Jaćwieży i jej pogranicza - wyniki i propozycje. w: "Rocznik Białostocki", 14, 1981, s. [235]-258.
O okresie świetności jaćwieskich plemion przypominają liczne, rozsiane wśród wzgórz, jezior i lasów stanowiska archeologiczne oraz grodziska. Po opanowaniu ziem staropruskich Krzyżacy zaczęli wznosić bardziej okazale budowle kamienne lub ceglane, nazywane zamkami lub szlosami (z niem. Schlossberg). Można wnioskować że niektóre zamki budowano w miejscu dawnych grodzisk staropruskich. Tak zapewne było w przypadku tych obiektów, w odniesieniu do których tradycja ludowa przechowała dwie różne nazwy: Grodzisko i Zamek, Zamczysko. Dotyczy to przykładowo nazwy góry Grodzisko albo Zamczysko (167 m) leżącej na południe (1300 m.) od wsi Dybowo, nad Jeziorem Długim w powiecie oleckim (Grodischki, Zamzisko, Grodczisko B., Zamcysko, Schloss Berg, Grodzisko). Podobne nazwy sa w pobliżu Dąbrowskich w powiecie oleckim. Pozostałością po dawnych miejscach obronnych są także nazwy terenowe związane z wyrazem szaniec (Schanze, Alte Schanze).
W 1576 roku Casper Hennenberger, opierając się na Kronice Piotra z Dusburga, opublikował wielką mapę Prus, na której ulokował Sudowię. Przy tej okazji historyk pruski zarejestrował jako pierwszy stanowiska archeologiczne wczesnośredniowiecznej Jaćwieży, m.in. grodzisko w Dybowie (Gryzy) (Diebouen, Kr. Oletzko) podpisując Grodischki. Na mapie także zaznaczył strażnice myśliwską w Łaźnem (Hasen). Miejsce te zaznaczył na swojej mapie, co umożliwia ich dokładną lokalizację.
Caspar Henneberger's Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576) ; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863.
Ziemie nad rzeką Ełk w średniowieczu zamieszkane były przez jaćwieskie plemię Połekszan (Pollexiani), które zniknęło z kart historii za sprawą Krzyżaków. Obecnie najstarszy zabytek miasta to zamek krzyżacki położony na wyspie na Jeziorze Ełckim, dziś połączonej z lądem mostami na ulicy Zamkowej. Wzniesiono go na przełomie XIV i XV w. pod okiem samego Ulricha von Jungingena. Zamek miał ważne znaczenie strategiczne, była to bowiem najbardziej na wschód wysunięta fortyfikacja państwa zakonnego.
Caspar Henneberger's Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576) ; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863.
W Starych Juchach 500 metrów od XVI-wiecznego kościoła znajduje się okazały głaz narzutowy. Jak głosi legenda, był to ołtarz, na którym Jaćwingowie składali swym bogom krwawe ofiary. Właśnie od krwi – „juchy” ściekającej z kamienia, wzięła się nazwa miejscowości. Granitowy głaz jest pomnikiem przyrody.
Głaz narzutowy w Starych Juchach. Dawniej głaz zwany był "Kamieniem Ofiarnym" (z niem. "Opferstein"). Fotografia z projektu „Wirtualny przewodnik po Krainie EGO”.
Chrzest Prusów na „Drzwiach gnieźnieńskich” z XII w.. Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Tom 1. Od pradziejów do 1870 roku. PWN. Warszawa 1981..
Niewiele zachowało się nazw terenowych upamiętniających plemiona, jednostki terytorialne czy wodzów staropruskich. Najwięcej, bo aż pięć nazw upamiętnia najwybitniejszego wodza Jaćwieży Skomanda (Skumanda), który na pewien czas zjednoczył plemiona jaćwieskie. Są to nazwy terenowe: Skomecka Góra, położona nad wschodnim brzegiem jeziora Skomętno (Skomant Berg, Skomęcka Góra) oraz Skomeckie Grodzisko, pagórek nad południowowschodnim brzegiem jeziora Skomętno (Skomandburg, Burgwall, Skomęckie Grodzisko). Z nazwą osobową Skomanda związane są też nazwy wodne dwóch strumieni i jeziora Skomętno. Pierwszy strumyk to Skomant Fliess, dziś Kalinka (Kjalinkja, Kallinka, Skomant Fliess) dopływ jeziora Skomętno i drugi Skomant Fliess, dziś Pietraszka, lewy dopływ rzeki Małkiń (Pietraska Graben, Pjetraskja, Skomant Fliess). Stosunkowo duże jezioro Skomętno. o powierzchni około 209,63 ha leży na południe od wsi Skomętno (Skomandt, Skomętno, Skomentner S.) są związane z zapisami nazw dwóch wsi: Skomętno Wielkie i Skomętno Małe, leżących nad jego brzegami. Wsie Skomętno Wielkie i Małe oraz wymienione obiekty terenowe leżą na południowy - wschód od Ełku. W pobliżu Ełku leżą także wsie Skomack Wielki i Skomack Mały, których nazwy mają podobne motywacje. Według historyka A. Kamińskiego wszystkie te obiekty leżały we włości jaćwieskich Krismeńców, a Grodzisko Skomęckie, położone nad południowym brzegiem Jeziora Skomęckiego może być pozostałością centralnego grodu Krismeńców. Skomand odegrał dużą rolę w obronie ziem jaćwieskich przed Krzyżakami po 1275 r., chociaż został pobity przez nich w 1280 r., a jego klęska umożliwiła Krzyżakom ostateczny podbój ziem jaćwieskich w 1283 r.
Grodzisko koło Skomacka Wielkiego na mapie Hennenbergera z 1576 r. Caspar Henneberger's Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576) ; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863.
Na zachód od Olecka, między dwoma jeziorami, na zalesionym półwyspie w pięknej okolicy, leży mała miejscowość Łaźno (Haszno), wspominana w XVI wieku także jako strażnica myśliwska. Na wschód od jeziora Łaźno, niedaleko Góry Szeskiej, znajduje się majątek Wężewo. Koło wzniesienia, nazywanego jeszcze dzisiaj Starym Szańcem, na polach tejże posiadłości podczas orki znaleziono żelazny topór wojenny, ostrogę i podkowę.
Hasen - między jeziorami Litygajno i Łaźno na mapie Hennenbergera z 1576 r. Caspar Henneberger's Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576) ; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863.
W wielu wypadkach obiekty terenowe, noszące nazwę Grodzisko, związane są z lokalizacją dawnych grodów staropruskich. Przykładem może być nazwa pagórka Grodzisko, leżącego na północ od jeziora Orzysz, blisko dawnego majątku Ostrów w powiecie giżyckim, na terenie wsi Pańska Wola. Pagórek przez ludność miejscową w 1928 r. był nazywany 1928 Schloss Berg lub 1929 Zamkowa Góra.
Grodzisko (Góra Zamkowa, Dybowo) między jeziorem Długie i jeziorem Stopka na mapie Hennenbergera z 1576 r. Caspar Henneberger's Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576) ; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863.
Literatura:
- Biolik M., Nazwy terenowe Warmii i Mazur jako świadectwo historii regionu. Komunikaty Mazursko- Warmińskie nr 4, 2004.
- Dzieje Warmii i Mazur w zarysie. Tom 1. Od pradziejów do 1870 roku. PWN. Warszawa 1981.
- Engel M., Iwanicki P., Rzeszotarska-Nowakiewicz A., Sudovia in gua Sudovitae. Nowa hipoteza na temat genezy kultury sudowskiej, „Światowit” t. VI(XLVII)/B, 2006, 23-33.
- Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
- Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
- Engel Carl. Aus ostpreußischer Vorzeit. Gräfe und Unzer Verlag. Königsberg 1935.
- Engel Carl, Vorgeschichte der altpreußischen Stämme. Gräfe und Unzer Verlag. Königsberg 1935.
- Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe W IX-XIII wieku. Geneza, rozwój i upadek. Warszawa, Białystok 2016.
- Falk K. O., Wody wigierskie i huciańskie, t. I, Uppsala 1941, s. 8-9.
- Hoffmann M. J., Prawdziwi autochtoni? O kulturze i religii dawnych Prusów, w: Masovia, 2 (X) 1,1.4, s. 27-30.
- Jaćwieskie eldorado. Folder do wystawy w Muzeum Okręgowe w Suwałkach we współpracy z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Teksty: Marcin Engel, Jerzy Siemaszko. Suwałki 2021. https://www.academia.edu/45469229/Jaćwieskie_eldorado_Wystawa_czasowa ).
- Kamiński A., Jaćwież. Terytorium, ludność, stosunki gospodarcze i społeczne. Łódź 1953.
- Kawecki J., Ełk Z dziejów miasta i powiatu. Pojezierze. 1970.
- Kibin A. C., Yatvyagi v KH-XI vv.: "Baltskoye plemya" Ili "Beregovoye bratstvo"? Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. Nr. 2(4). 2008. s. 117-132.
- Nalepa J., Taćwięgowie. Nazwa i lokalizacja, Prace Białostockiego Towarzystwa Naukowego 2, Białystok 1964. s. 26-41.
- Nalepa J., Połekszanie (Pollexiani) - plemię jaćwięskie u północnych granic Polski. "Rocznik Białostocki", 7, 1967.
- Petri De Dusburg, Ordinis Teutonici Sacerdotis, Chronicon Prussiae: in quo Ordinis Teutonici Origo, Nec Non Res ab eiusdem... Jenae 1679, Johannis Nisi, w: oai:dlibra.bibliotekaelblaska.pl:43473.
- Rosenheyn, Max. Reise-Skizzen aus Ost- und West-Preussen. Bd. 2. Danzig: A. W. Kafemann, 1858 (Danzig : A. F. Kafemann). 1858.
- Töppen, M., Geschichte Masurens: ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen. Danzig. 1870.
- Töppen, M. Wierzenia mazurskie z dodatkiem, zawierającym klechdy i baśnie Mazurów. Druk Józefa Jeżyńskiego Warszawa 1894.
- Tyszkiewicz J., Osadnictwo nad górną Narwią w 1 tysiącleciu naszej ery. Przegląd Historyczny , 59 /4 (1968) s. 580-611.
- Tyszkiewicz J., Proces slawizacji ziem dorzecza Niemna w VI-XI w. Przegląd Historyczny , 64 1 (1973) s. 1-23.
- Wiśniewski J., Badania nad dziejami osadnictwa ziem dawnej Jaćwieży i jej pogranicza - wyniki i propozycje. w: "Rocznik Białostocki", 14, 1981, s. [235]-258.
Źródła internetowe:
- Atlas grodzisk Jaćwieży. Internet: http://grodziskajacwiezy.pl (dostęp 25.08.2018)
- KLIO w Piszu "Rozmowy online o kulturze i historii" : z Jerzym Siemaszką - Co nowego u Jaćwingów? https://www.youtube.com/watch?v=jjCMwmFFmrM
- Robert Klimek http://grodziska.eu (dostęp 15.12.2018).
- Archeologia Jaćwieży Polsko-Norweska Inicjatywa Nowoczesnego Konserwatorstwa Archeologicznego http://www.archeologiajacwiezy.pl (dostęp 02.01.2018).
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Jaćwingowie , (dostęp 21.01.2022).
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Kultura_sudowska , (dostęp 11.07.2018).
- http://prusowie.pl , (dostęp 05.08.2018).
2022 Józef Kunicki
