Przy wschodnim brzegu jeziora Skomętno (powiat ełcki, gmina Kalinowo) znajdują się grodziska, związane z wodzem jaćwieskim Skomandem (Skumandem, Komants, Gomants, Koommat, Skomantas, Komantas).
https://goo.gl/maps/wwhqyLWmTEkfSZwWA
Skomand (Młodszy) - wódz jaćwieskiego plemienia z ziemi Krasima, który walczył przeciw zakonowi krzyżackiemu. Skomand na pewien czas zjednoczył plemiona jaćwieskie. W czasie drugiego powstania pruskiego wsławił się licznymi wyprawami w głąb ziem pruskich. Dotarł ze swoim oddziałem aż do ziemi chełmińskiej. Odegrał dużą rolę w obronie ziem jaćwieskich przed Krzyżakami po 1275 r. W lutym 1281 r. komtur królewiecki Mangold von Sternberg zebrał silną armię i zaatakował ziemię Jaćwingów. Gród Skomanda został zdobyty i spalony, on został zmuszony do wycofania sie na Litwę. Jego klęska umożliwiła Krzyżakom ostateczny podbój ziem jaćwieskich w 1283 r. W 1284 r. Skomand przyjął chrzest i poddał się władzy Zakonu. W 1285 r. zmarł na zamku krzyżackim w Bałdze.
Skomętno nr 1 (numeracja na podstawie Atlasu Grodzisk Jaćwieży).
https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/MapWithRibbon.aspx?gpm=84beecb5-1dda-4313-888c-b72ce6e6c427
Grodzisko (Weißer Berg) na niemieckiej mapie topograficznej Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter). Reichsamt für Landesaufnahme. Königliche Preussische Landesaufnahme.
Grodzisko na Białej Górze w Skomętnie Wielkim zajmuje cały cypel (wysokość względna obliczona na podstawie mapy topograficznej wynosi 8 metrów), przy północno-wschodnim brzegu jeziora Skomętno. Powierzchnia stanowiska jest płaska, od strony jeziora dostępu do niego broni stromy brzeg, natomiast od strony lądu zbocza są łagodnie nachylone. Od południowo-zachodniej strony grodziska granicą jest jar otwarty w stronę jeziora, który dawniej mógł spełniać rolę fosy. Majdan warowni ma kształt czworoboczny o wymiarach ok. 72 m x 90 m x 84 m x 65 m. Południowo-wschodnia część majdanu jest lekko obniżona. Brak śladów obwałowań.
Na niemieckiej mapie topograficznej w lat trzydziestych XX wieku pagórek podpisany jest jako Weißer B. (Biała Góra). Grodzisko było znane w literaturze od XX w. pod nazwami Weissberg, Skomentnen, Biała Góra, Skomętno Wielkie. Datowanie na XIII w.
Numeryczny model terenu okolic grodziska (oprac. dr Marcin Engel, mgr Cezary Sobczak). Atlas Grodzisk Jaćwieży, www.grodziskajacwiezy.pl
Widok z południa.
Widok z południowego-wschodu.
Widok z północy na stok pagórka.
Skomętno nr 2 (numeracja na podstawie Atlasu Grodzisk Jaćwieży)
https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/MapWithRibbon.aspx?gpm=bbe28348-ed86-4158-9da5-c22f3e8f1f1d
Grodzisko (Skomant Burg) na niemieckiej mapie topograficznej Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter). Reichsamt für Landesaufnahme. Königliche Preussische Landesaufnahme.
Grodzisko położone jest nad południowo-wschodnim brzegiem jeziora Skomętno. Zachodni stok grodziska opada w kierunku jeziora, jest bardzo stromy (wysokość względna obliczona na podstawie mapy topograficznej wynosi 10 metrów). Stok północny (także stromy) jest niższy i wznosi się nad prostopadłym do jeziora zagłębieniem wypełnionym wodą (może są to pozostałości fosy). Stoki wschodnie i południowe opadają łagodniej (wysokość bezwzględna obliczona na podstawie mapy topograficznej wynosi 8 metrów) oraz otoczone są szerokimi na 150 metrów torfowiskami. Od strony torfowisk w kilku miejscach są zagłębienia wypełnione wodą. Do połowy XIX wieku obszar otaczający grodzisko był bardziej podmokły. W tym czasie w wyniku prac melioracyjnych obniżono poziom wody w jeziorze Skomętno aby uzyskać tereny, które wykorzystano rolniczo jako łąki. Na dawnej mapy topograficznej jest informacja, że na tym obszarze wydobywano torf. Południowy stok ma tak mały spadek, że umożliwia to wjazd na pagórek i orkę w celu przygotowania ziemi do zasiewu sadzonek. Majdan ma kształt czworoboczny o wymiarach ok. 45 m x 55 m x 45 m x 55 m i jest lekko wyniesiony w części środkowej. Brak śladów obwałowań, prawdopodobnie zostały zatarte w wyniku działalności rolniczej i leśnej.
Na niemieckiej mapie topograficznej w lat trzydziestych XX wieku pagórek podpisany jest jako Ehem. Skomand Burg (dawny zamek Skomanda). Z dopiskiem V.D. (Vorgeschichte Denkmal - czyli pomnik prehistorii). Grodzisko było znane w literaturze od XIX w. pod nazwami: Ehemalige Skomantburg, Skomentner See, Skomętno, Skomęckie. Datowane jest na XIII w.
Według A. Kamińskiego 1952, s. 101-103 i G. Białuńskiego 2007, s. 20-30 oraz wielu historyków w tej okolicy była siedziba rodowa Skomandów - centralne miejsce władzy ziemi Krasima (Crasima, Cresmen). Ze Skomętna mieli pochodzić kolejni przywódcy jaćwiescy - Skomand starszy (+ ok. 1245 r.), Komat (+ 1264), oraz najsłynniejszy z nich - Skomand młodszy, który pojawia się w źródłach w latach 1270-1285.
Według M. Boguckiego 2009 s. 511, lokalizacja właściwej siedziby rodu Skomandów jest kwestią dyskusyjną. Dotychczas wskazywano na grodzisko Skomantburg znajdujące się na południowym brzegu jeziora.
Ostatnio jednak G. Białuński zakwestionował taką lokalizację, argumentując, że dwór ów miał raczej charakter „pozagrodowy”. Autor powołuje się przy tym na opisy dworów w źródłach, przytaczając m.in. charakterystykę osady w Prywiszczach, która miała mieć fortyfikację z bramą wjazdową w palisadzie i prawdopodobnie nawodnioną fosę. Trudno o lepsze zdefiniowanie grodziska. Również przytoczony przez G. Białuńskiego przykład z Miracula sancti Stanislai Andrzeju z Morawicy, który podpaliwszy dom możnego Prusa omal nie zginął w płomieniach, gubiąc się w labiryncie zabudowań wskazuje raczej na siedlisko z umocnieniami.
Numeryczny model terenu okolic grodziska (oprac. dr Marcin Engel, mgr Cezary Sobczak). Atlas Grodzisk Jaćwieży, www.grodziskajacwiezy.pl
Widok z zachodu, od strony jeziora..
Widok ze wschodu.
Skomętno nr 3 (numeracja na podstawie Atlasu Grodzisk Jaćwieży)
https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/MapWithRibbon.aspx?gpm=d4e15bcf-b223-4dd4-9152-c4358952de53
Grodzisko (Skoment Berg) na niemieckiej mapie topograficznej Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter). Reichsamt für Landesaufnahme. Königliche Preussische Landesaufnahme.
Grodzisko nr 3 w Skomętnie zlokalizowane jest na wzniesieniu o wysokości 135,0 m. npm., zwanym Górą Skomęcką przy północno-wschodnim brzegu Jeziora Skomęckiego (przy drodze). Pagórek położony jest w obrębie większego wyniesienia o rozmiarach około 300 x 170 metrów, otoczonego z południa, wschodu i zachodu terenami podmokłymi. Wysokość względna pagórka wynosi 13 metrów, ma dość płaski wierzchołek o rozmiarach około 50 x 50 metrów. Od strony południowej i wschodniej stoki pagórka są bardziej strome.
Podczas badań weryfikacyjnych w jego obrębie nie zarejestrowano żadnych pozostałości umocnień obronnych. Na porośniętym gęstym lasem wzniesieniu znaleziono jednak niewielki fragment ceramiki datowanej na wczesne średniowiecze.
Na niemieckiej mapie topograficznej w lat trzydziestych XX wieku pagórek podpisany jest jako Skoment. B. Dalej około 300 metrów na północ jest drugi pagórek o bardziej płaskim wierzchołku o wysokości 138,9 m. npm. Przy podstawie południowego stoku tego pagórka znajduje się podłużne obniżenie, które dawniej mogło być fosą. Także po wschodniej stronie wzniesienia wzdłuż drogi rozciąga się podłużne obniżenie (wypełnione wodą) przypominające fosę. Te formy widoczne są bardzo wyraźnie na numerycznym model terenu.
Obniżenie terenu, od wschodniej strony pagórka, które przypomina pozostałości fosy.
Obiekt był znany w literaturze od XX w. pod nazwami: Skomentener Berg, Skomentnen, Skomantberg, Skoment Berg, Skomętno, Skomęcka Góra. Datowanie obiektu: X-XIII w.
Według Roberta Klimka „Grodziska i szlaki Prusów”, w lesie nad Jeziorem Skomętno znajdują się dwa grodziska, związane z wodzem jaćwieskim Skomandem.
Numeryczny model terenu okolic grodziska (oprac. dr Marcin Engel, mgr Cezary Sobczak). Atlas Grodzisk Jaćwieży, www.grodziskajacwiezy.pl
Widok z południowego-wschodu.
Widok z południa.
Ukształtowanie terenu w północnej części obiektu.
- Grafika 3D przedstawiająca położenie grodziska 3 w pobliżu Skomętna. Pilskalni un senvietas Hillforts and ancient sites.
Skomętno nr 4 (numeracja na podstawie Atlasu Grodzisk Jaćwieży)
https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/MapWithRibbon.aspx?gpm=3c15bec7-c664-42f3-849d-08c7678f8d80
Według Atlasu Grodzisk Jaćwieży:
Domniemane grodzisko w Skomętnie Wielkim położone jest na wzniesieniu, przylegającym od zachodu do głębokiego na ok. 7 m jaru rzeczki Kalinki. Wzniesienie to o powierzchni ok. 80 arów jest częścią dość rozległej wyniosłości terenowej otoczonej niemal ze wszystkich stron terenami podmokłymi i torfowiskami. Niezabagniona jest tylko południowo-wschodnia partia wyniesienia, w poprzek której zbudowano drogę łącząca Ełk i Kalinowo. Przy zachodnim i północnym skraju wzniesienia znajduje się fałd terenowy. Podczas badań powierzchniowych Działu Archeologii Bałtów PMA w części północnej zaobserwowano, że oprócz ziemi zbudowany jest z różnej wielkości kamieni. Być może jest to pozostałość jakichś obwałowań wzniesienia., choć nie można wykluczyć, że powstał w czasach nowożytnych. Na terenie wzgórza zlokalizowane są pozostałości niemieckiego gospodarstwa, na terenie którego w 1927 roku znaleziono skarb ozdób srebrnych datowany na wczesne średniowiecze. Stanowisko znane w literaturze od XX w. pod nazwami: Skomentnen, Skomanten, Skomętno Wielkie.
Widok ze wschodu na miejsce znalezienia skarbu. Po prawej stronie południowa część grodziska.
Skarb ze Skomętna Wielkiego.
W 1927 roku naa zachód od prawdopodobnego grodziska (Skomętno nr 4) rolnik Jezierski podczas prac rolniczych, odkrył niezwykle cenny skarb lub grób ciałopalny. Skarb został on przewieziony do „Prussia Museum” w Królewcu i zaginął pod koniec II wojny światowej.
W 1931 r. Carl Engel na łamach „Prussii” opublikował artykuł poświęcony depozytowi ozdób srebrnych ze Skomętna Wielkiego. Zabytki znajdowały się w niewielkiej jamie, nieckowatej w profilu, o średnicy ok. 30 cm i o miąższości ok. 25 cm. Dwa naramienniki ze skręconych drutów, dwie duże zapinki z zoomorficznymi zakończeniami oraz kolia złożona z 17 paciorków srebrnych i zawieszek krzyżowych znalezione zostały w niewielkim naczyniu brązowym oraz częściowo poza nim. Według znalazcy, właściciela pola buraków, na którym wykopano skarb, obok ozdób w naczyniu miały znajdować się przepalone kości ludzkie. Brązowy kociołek przykryty był pokrywką (prawdopodobnie drewnianą) oraz dodatkowo dużym, płaskim kamieniem. Engel datował znalezisko na XIII w. i interpretował je jako pochówek księżniczki, być może wywodzącej się z rodziny słynnego wodza Jaćwieży, Skomanda.
Ozdoby ze Skomętna Wielkiego I (1927). Archiwum R. Grenz’a. Bogucki M., Drugie znalezisko wczesnośredniowiecznych ozdób srebrnych ze Skomętna Wielkiego pod Ełkiem 2009.
Po II wojnie światowej w odległości 750 metrów na północ od wsi Skomętno Wielkie, na niewielkim pagórku znaleziony został kolejny srebrny skarb. Rolnik August Dąbrowski w czasie głębokiej orki natknął się na naczynie z różnymi przedmiotami. Niestety nie zostały zebrane gliniane fragmenty naczynia. Kilka lat później inny rolnik w tym samym miejscu odkrył 25 srebrnych sztabek. August Dąbrowski w 1964 roku przeprowadził się wraz z całą rodziną do Niemiec. W 2009 roku sprzedał skarb do Muzeum Prehistorii w Berlinie. Zakupiony przez muzeum skarb składał się ze zwoju srebrnego naramiennika, bransolet wykutych z grubej srebrnej taśmy, sztabek srebrnych (waga około 1,430 kg). Całkowita masa wynosiła 1,890 kg. Skarb wykazywał również interesujące podobieństwa ze skarbem, który znaleziono w 1927 roku. Oba znaleziska można datować, w przybliżeniu na przełomu XI i XII w.
Srebro ze Skomętna Wielkiego II (po 1945 r., zdjęcie dołączone do listu K. Salopiaty do R. Grenz’a z 7.IV.1969). Archiwum R. Grenz’a. Bogucki M., Drugie znalezisko wczesnośredniowiecznych ozdób srebrnych ze Skomętna Wielkiego pod Ełkiem 2009.
8 grudnia 1929 r. w „Głosie Lubelskim” ukazała się artykuł o odkryciu w Skomętnie cennego skarbu Jadźwingów.
Cenne odkrycie archeologiczne. Przypadkowo znaleziono w polu grobowiec wytępionego przez Krzyżaków szczepu Jadźwingów.
Mieszkańców błot niedostępnych nad Biebrzą, kolo Rajgrodu i Goniądza, nazywali nasi przodkowie, Jaćwierzami“ (jaźwierzami czyli borsukami) Jaćwierzowie albo Jadźwingowie byli wojowniczem plemieniem staroprusko-Iitewskiem Jadźwingów rozgromił Leszek Czarny w. roku 1288. Ucierpieli też niemało od oręża Krzyżaków. Opowiadania o pogańskich wodzach Prutenów i Jadźwingów zaliczaliśmy do bajek, nie znajdując dowodów należytych. Na zachód od Ełku, a na pół noc od Rajgrodu leży po stronie pruskiej miejscowość Skomętno w której, według opowiadań o zamierzchłych dzieJach, miało się znajdować grodziszcze warowne ostatniego pogańskiego księcia Jadźwingów Skomęta, pochodzącego z rodu Sudawów. Książę ten zmuszony był w r. 1281 przyjąć chrześcijaństwo. Szczep jego został mimo to przez zakon krzyżacki wytępiony.
Otóż obecnie w Skomętnie odnaleziono cenny skarb Jadźwingów. Rolnik mazurski, Jezierski, wydobywając z kopca buraki natrafił na swojem polu 60 centymetrów w ziemi jakiś twardy przedmiot. Wydobywszy go, przekonał się, że jest to miedziana pusta sporządzona z kilku krążków (urna) przytłoczona była kamieniem. Rozbiwszy wieko szczelnie zamkniętej puszki, rolnik zdziwił się niemało. spostrzegłszy w niej niemałe klejnoty i kości spalone w proch. Sprowadzona komisja z Królewca orzekła, że są to śmiertelne szczątki jednej z księżniczek Sudawów z jedenastego albo dwunastego wieku po Chrystusie. Ozdoby są z ciężkiego srebra. Jest jeden naszyjnik złożony z 18 wydrążonych gałeczek, nanizanych na srebrny łańcuszek. Branzolety srebrne ozdobione są artystycznie. Dwie sprzączki do spinania sukni mają jako ozdobę zwierzęce. Klejnoty te, jak dać, zdobiły niebyle kogo.Skarb Jadźwingów umieszczono w „Prussia Museum” w Królewcu.
Grodzisko w Skomętnie na mapie Emila Hollacka. Błędnie zaznaczono lokalizację grodziska Skomandburg oraz miejsce znalezienia grobu ze "skarbem". Hollack E., Vorgeschichte Übersischtskarte von Preussen. Carl Flemming. Berlin, Glogau 1908. oai:dlibra.bibliotekaelblaska.pl:29632
W „Kronice Prus” Piotra z Dusburga, zachowały się opisy podbijania ziemi Krasima przez Zakon Krzyżacki.
Uwaga - Piotr z Dusburga ziemię Jaćwingów nazywał Sudowią.
209. O ZNISZCZENIU OKRĘGU SUDOWÓW ZWANEGO KRASIMA
Brat i mistrz Mangold, aby po pewnym czasie wojna, którą z Sudowami śmiało rozpoczęli jego poprzednicy, nie wygasła, ale by "z dnia na dzień" posuwała się do przodu, zebrał całe swoje wojsko i w dniu Oczyszczenia Najświętszej Panny Marii wkroczył do okręgu Sudowii zwanego Krasima (okolice jeziora Skomętno), i spustoszył go ogniem i zrabował. "W popiół również obrócił" siedzibę sławnego i mającego władzę męża Skumanda, przywódcy wspomnianego okręgu, a następnie pochwycił i zabił stu pięćdziesięciu ludzi, po czym z bardzo wielkim łupem wycofał się. Jego wojsko, gdy chciało wkroczyć do wspomnianego okręgu, zabłądziło i w czasie tej włóczęgi, do której doszło dzięki opatrzności Bożej, a Bóg "nie ma w zwyczaju czynić niczego bez powodu", uległo ono rozproszeniu.
I w taki sposób weszło ono do tego okręgu, zajęło go i zniszczyło. W tej wojnie zginął brat Ulryk Bawarczyk, komtur Tapiawy, oraz czterej inni mężowie, natomiast brat Ludwik z Liebenzell (komtur Ragnety 1294-1300) dostał się do niewoli.
210. O PIERWSZYM POJMANIU DO NIEWOLI BRATA LUDWIKA Z LIEBENZELL (1280 r.)
Brat Ludwik z Liebenzell, mąż szlachetny i z rzemiosłem wojennym obeznany od lat młodości, dokonał w swoim życiu wielu zadziwiających czynów, które poniżej przedstawię. Kiedy dostał się do niewoli, przedstawiono go Skumandowi, który bardzo go polubił, gdyż podobnie jak tamten wyróżniał się śmiałością. Wtedy zdarzyło się, że kiedy jeszcze był jeńcem, wziął go Skumand ze sobą do pewnej miejscowości, gdzie zebrali się znaczniejsi mężowie z ziemi Sudowów, ażeby sobie popić. W czasie tej pijatyki pewien znaczny i szlachetnie urodzony mąż obelgami i docinkami doprowadził brata Ludwika do gniewu. Dlatego rzekł do Skumanda: „Czy przyprowadziłeś mnie tutaj, aby on dręczył moje serce obraźliwymi zniewagami? Odpowiedział mu Skumand: „Przykro mi z powodu twojego wzburzenia, ale jeśli masz odwagę, pomścij wyrządzoną ci krzywdę, zezwalam ci na to". Gdy brat Ludwik to usłyszał, nabrał odwagi i zabił swojego przeciwnika mieczem. Później pewien sługa Skumanda wypuścił brata Ludwika z niewoli, a wówczas ten powrócił do braci.
211. O NAWRÓCENIU SKUMANDA, PRZYWÓDCY SUDOWÓW (1281 r.)
Tenże Skumand był mężem bogatym i mającym władzę w okręgu Sudowii zwanym Krasima. I kiedy nie mógł powstrzymać ciągłych ataków braci, opuścił swoją ziemię razem z całą służbą i przyjaciółmi i udał się na Ruś. Tam przez jakiś czas mieszkał, zmęczony wygnaniem powrócił "do swojej rodzinnej ziemi". Kiedy dowiedzieli się o tym bracia, znowu wypowiedzieli mu wojnę i napadali na niego tyle razy, że w końcu razem z całą swoją rodziną i służbą oddał się w jarzmo wiary i braci.
212. O SPUSTOSZENIU OKRĘGU SUDOWII ZWANEGO SILIA I O DRUGIM POJMANIU DO NIEWOLI BRATA LUDWIKA (1281 r.)
W tym czasie, w jakim brat Mangold został wezwany na kapitułę i znajdował się w drodze, brat Konrad z Thierbergu, marszałek, razem z wieloma braćmi i z bardzo wielkim wojskiem najechał okręg Sudowii zwany Silia (w okolicach jeziora Rajgrodzkiego). Wojsko to było tak liczne, że zajmowało długość wielu mil. Kiedy wszystkie budynki we wspomnianym okręgu “obrócili w zgliszcza" oraz zabili pewnego szlachetnie urodzonego męża zwanego Wądole, tamtejszego dowódcę, i wielu innych, zabrali ze sobą ogromny łup. W szeregach wojska był także brat Ludwik z Liebenzell, którego, kiedy otrzymał wiele ciężkich ran, pozostawiono półżywego na śniegu. Znaleźli go potem Sudowowie i przewiesili przez konia w ten Sposób, że głowa i ramiona zwisały mu z jednej strony, a nogi z drugiej. I wieźli go tak nieodpowiednio, że krew, która zakrzepła już na ciele, nadal sączyła się z ran aż prawie cała wyciekła, i w ten oto sposób, jak sam o tym z przekonaniem zapewniał, został uzdrowiony. Tego brata, kiedy powtórnie trafił do niewoli, przedstawiono pewnemu szlachetnie urodzonemu mężowi zwanemu Kantegerda i powierzono jego opiece”.
W 1846 roku w drugim tomie „Dzieje Krzyżaków” Leon Rogalski (prawdopodobnie na podstawie „Kroniki Prus” ) opisał bitwę koło zamku Skomanda.
Sternberg z wojskiem Krzyżackim, wkroczył w dzień Oczyszczenia Panny Maryi do Sudawii, przebiegł ją z jednego końca w drugi, a nie mu oprzeć się niezdołało: stanąwszy w powiecie Krasme zdobył zamek, będący siedliskiem Skumanda i spalił: zamek ten leżał zapewne nad jeziorem, na pograniczu Polski, które dotąd nosi imię Skumanda. Waleczny Skumand zebrał tymczasem liczne wojsko i uderzył na mistrza prowincyalnego; krwawa była bitwa, mnóstwo z obu stron poległo: ale zwycięstwo padło na stronę Krzyżaków, którzy nieśmieli jednak ścigać uciekających, z obawy zasadzki. Mocno żałowali Krzyżacy komtura z Tapiau, który poległ ze czterma rycerzy, ku wielkiej radości Sudawijan.
Literatura:
- Białuński G., Studia z dziejów rycerskich i szlacheckich rodów pruskich (XIII–XVI wiek), Olsztyn 2012.
- Białuński G., Ród Skomandów (XIII-XVw.), [w:] Odkrywcy. Princepsi. Rozbójnicy (red. B. Śliwiński), Studia z dziejów średniowiecza 13, Malbork 2007, s. 19-44.
- Bogucki, M., 2009. Drugie znalezisko wczesno -średniowiecznych ozdób srebrnych ze Skomętna Wielkiego pod Ełkiem. In: A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska (eds.). Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński inmemoriam. Baltic seminar, vol. 2. Warzawa, 495-515.
- Biolik M., Nazwy terenowe Warmii i Mazur jako świadectwo historii regionu Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 2004. 419-426.
- Engel M., 440 lat badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznej Jaćwieży (Sudowii). w: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Publikacja przygotowana w ramach projektu "Polsko-Norweska Inicjatywa Nowoczesnego Konserwatorstwa Archeologicznego «Archeologia Jaćwieży". Warszawa 2016.
- Głos Lubelski: pismo codzienne. R. 16, nr 335 (8 grudnia 1929). Zasoby Biblioteki Głównej UMCS.
- Hollack E., Vorgeschichte Übersischtskarte von Preussen. Carl Flemming. Berlin, Glogau 1908. oai:dlibra.bibliotekaelblaska.pl:29632
- Neumayer H., The Secon Dhoard Of Skomętno. Archaeologia Baltica 23. (http://journals.ku.lt/index.php/AB/article/view/1304).
- Nowakiewicz T., Piłkalnia nad Boskim Jeziorem. O „wysokich domach“ wczesnośredniowiecznych Prusów (na przykładzie północnej Galindii) Barbaricum 7, Warszawa 2004.
- Petri De Dusburg, Ordinis Teutonici Sacerdotis, Chronicon Prussiae: in quo Ordinis Teutonici Origo, Nec Non Res ab eiusdem... Jenae 1679, Johannis Nisi, w: oai:dlibra.bibliotekaelblaska.pl:43473.
- Rogalski L., Dzieje Krzyżaków. t. 2, Warszawa 1846.
- Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter). Reichsamt für Landesaufnahme. Königliche Preussische Landesaufnahme.
Źródła internetowe:
- Atlas Grodzisk Jaćwieży. http://grodziskajacwiezy.pl (dostęp 15.09.2018)
- Robert Klimek. http://grodziska.eu
Fotografie współczesne autora.
2021 Józef Kunicki
