Kraina EGO - egoturystyka.pl

Konikowo, powiat gołdapski, gmina Gołdap. ( 54.280857, 22.297301 )

https://mapy.zabytek.gov.pl

Grodzisko Konikowo znajduje się w odległości 1,9 km na południe od obwodnicy Gołdapi, 0,3 km na wschód od Góry Gołdapskiej. Obiekt wymieniany w literaturze od połowy XVIII w. pod nazwami Goldap (Gołdap), Klein Wronken (Wronki) oraz mylnie Rostek. 

Zespół osadniczy w sąsiedztwie Pięknej Góry zwany był dawniej przez okoliczną ludność Górą Zamkową lub „Szwedzkimi szańcami”. Grodzisko z potężnym obwarowaniem było centrum obrony wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego.

Grodzisko Konikowo na niemieckiej mapie topograficznej zaznaczone jako „Schwedenschanze”. Grodzisko oznaczone skrótem K.D. (Kulturgeschichtliches Denkmal – pomnik kultury historycznej). 1799 Grabowen. Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter). Reichsamt für Landesaufnahme. Königliche Preussische Landesaufnahme.

Fragment mapy Hennebergera z XVI wieku obejmującej okolice Góry Gołdapskiej podpisanej jako Hoeberg. Caspar Henneberger's Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863).

Grodzisko Konikowo na niemieckiej mapie topograficznej z 1893 r. zaznaczone jako „Schweden Schanze”. 77. Goldap. 1:100 000. Karte des Deutschen Reiches by Reichsamt fur Landesaufnahme. 1893. https://archive.org/details/dr_sheet-77-goldap-karte-des-deutschen-reiches-5820077

Widok na grodzisko w Konikowie z południa.

Grodzisko ma następujące wymiary (razem z wałami): na osi północ – południe około 110 m, a z zachodu na wschód ma szerokość 56 m. Zachodnia część wałów opada w stronę podłużnego zagłębienia o głębokości 30 m. Na południe od grodziska rozciąga się platforma, która była osadą (podgrodziem) o rozmiarach 75 m szerokości i 90 m długości. Grodzisko z podgrodziem (na południu) zajmuje powierzchnię około 1,4 ha. (pomiary na podstawie mapy topograficznej). Druga osada znajduje się także na wschód od grodziska. Szczególnie imponujący jest wał okalający majdan o długości około 160 m. W części wschodniej znajduje się obniżenie w przebiegu wału (prawdopodobnie relikt bramy).

Na podstawie dotychczasowych badań ustalono, że osada w Konikowie istniała tu od późnego okresu rzymskiego do okresu wędrówek ludów, a później we wczesnym średniowieczu. Grodzisko prawdopodobnie służyło jako miejsce schronienia ludności osady do początku XII w.

Według Marcina Engela mieszkańcami pierwszej osady i okolic była ludność, która prawdopodobnie około początku III wieku n. e. napłynęła z półwyspu sambijskiego i sąsiednich historycznych pruskich ziem Skalowii, Natangii oraz Nadrowii. Nowi osadnicy wyparli, bądź zasymilowali tubylcze plemiona, utożsamiane ze znanymi ze źródeł antycznych Galindami (Galindoi).

Następną osadę i gród założyli tu w X w. nowoprzybyli na te ziemie Jaćwingowie. To miejsce otoczone z trzech stron rzeką i niedostępnymi bagnami było doskonałym miejscem obronnym na lokalizację osadnictwa.
Grodzisko było najbardziej na północny zachód wysuniętą fortyfikacją jaćwieską na granicy z pruską Nadrowią. Kompleks osadniczy mógł być związany z jaćwieską włością Meruniska.

Archeolodzy odkryli tu m.in. warsztat tkacki, ciężarki tkackie i przęśliki, fragmenty naczyń glinianych ale też pozostałości pieca wypełnionego dużą ilością wapna. W bruku kamiennym znaleziono kamień z tajemniczymi wyżłobieniami na powierzchni w kształcie ludzkiej dłoni z geometrycznymi zagłębieniami. Podobne kamienie wykorzystywano jako żarna garncarskie do wyrobu tłucznia kamiennego, czyli domieszki do masy ceramicznej.

Ukształtowanie terenu wokół grodziska w Konikowie. (https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/)

Marcin Engel w publikacji "Jaćwieskie ośrodki grodowe" na stronach 409-414 podaje następujące dane o badanych stanowiskach:

1. Konikowo (Rostek), st. 1
Obszar AZP 13-78, nr stanowiska na obszarze: 2.
Lokalizacja: stanowisko położone jest w odległości ok. 2,3 km na południe od Gołdapi, na wysokim, kemowym wzgórzu (242 m n.p.m.), będącym niższym wierzchołkiem Góry Gołdapskiej (272 m n.p.m.). Grodzisko składa się z majdanu zajmującego szczytową część wzgórza, otoczonego pojedynczym pierścieniem wału. Na wzgórzu nie stwierdzono dodatkowych umocnień, poza „półką" po stronie północnej, która była prawdopodobnie rozbudowanym przedpiersiem wału grodziska oraz elementem ciągu komunikacyjnego, okalającego warownię. Wał obronny okalał majdan na długości ok. 160 m. Szczególnie wysoki i masywny jest wał w części północnej, a nieco tylko niższy jego odcinek znajduje się w części południowej i wschodniej. Natomiast po zachodniej stronie grodziska szaniec wału zanika prawie całkowicie. W części wschodniej wału znajduje się głębokie obniżenie, stanowiące relikt bramy strzegącej wejście do grodziska. Majdan grodziska ma kształt owalny o długości 47 m na osi N-S oraz szerokości 27 m na osi E-W. Powierzchnia majdanu wynosi ok. 1400 m2 i nie jest całkowicie płaska. W centralnej i wschodniej stronie znajduje się niewielkie wyniesienie, natomiast w południowej części majdan jest znacznie zapadnięty. Pomimo widocznych na jego powierzchni zniszczeń z okresu II wojny światowej wydaje się, że majdan ma kształt pierwotny.

2. Konikowo (Rostek), st. 2
Obszar AZP 13-78, nr stanowiska na obszarze: 3. Rodzaj stanowiska: osada.
Lokalizacja: stanowisko położone jest w odległości ok. 2,3 km na południe od Gołdapi, u stóp grodziska (st.1) na południowym i wschodnim stoku niższego wierzchołka Góry Gołdapskiej (272 m n.p.m.). Opis stanowiska: osada zajmuje południowy i wschodni stok piaszczysto-żwirowatego wzgórza kemowego. Obszar stanowiska wynosi ok. 2 ha powierzchni. Osada przylega prawie bezpośrednio do grodziska , usytuowanego na wierzchołku Góry Zamkowej. Południowy stok jest płaski i nieco wklęsły w części centralnej -prawdopodobnie częściowo spowodowane jest działalnością antropogeniczną. Nieco mniej wypłaszczony jest stok wschodni, który w swoim północnym odcinku łagodnie opada w kierunku doliny Gołdapy. Ze wszystkich stron dostępu do stanowiska bronią naturalnie strome stoki. Plateau na południowym stoku (ok 4400 m2 powierzchni) dodatkowo chronione jest przez masywne wały ziemne, usypane w jego zachodniej i południowej części. Analiza zdjęć lotniczych wykazała, że osada mogła być chroniona wałem również w części wschodnie], który został prawie na całej linii zniwelowany podczas budowy nowożytnej drogi.

3. Konikowo (Rostek), st. 3
Obszar AZP 13-78, nr stanowiska na obszarze: 10. Rodzaj stanowiska: osada, cmentarzysko? Lokalizacja: stanowisko położone jest w odległości ok. 2,5 km na południe od Gołdapi, na niewielkim wyniesieniu usytuowanym pomiędzy wschodnimi stokami Góry Gołdapskiej a zachodnim skrajem doliny Gołdapskiej Strugi.
Stanowisko zajmuje niewielkie wzniesienie oddalone ok. 130 m na wschód od st. 2. Niewielki obszar stanowiska (ok. pół hektara) ograniczony jest od strony zachodniej stromym stokiem Góry Zamkowej, a z pozostałych stron podmokłymi rozlewiskami Strugi Gołdapskiej.
Znaleziono kilka fragmentów nieotoczonych naczyń glinianych, fragment naczynia glinianego wykonanego przy użyciu koła garncarskiego. Obiekt został odkryty w 1929 r. podczas wizytacji grodziska przeprowadzonej przez Carla Engla. Na odręcznej notatce sporządzonej przez tego badacza stanowisko to określone jest prawdopodobnie jako cmentarzysko (niewyraźny zapis). Stanowisko objęte badaniami AZP w 1988 r. określone jako osada.

Grodzisko Konikowo na mapie Józefa Naronowicza-Narońskiego „Districtus Angerburgensis” (Węgorzewo). Ze zbiorów GStA PK, XX, HA, Karte F 10.310. z 1663 - 1670 r. [w:] Szeliga J., Rękopiśmienne mapy Prus Książęcych Józefa Naronowicza-Narońskiego z drugiej połowy XVII wieku, Biblioteka Narodowa, Warszawa, 1997.

W XVII wieku Józef Naronowicz-Naroński na zamówienie księcia Bogusława Radziwiłła kartował obszar Prus, przede wszystkim pod kątem naturalnych warunków obronnych tego obszaru. Dostarczył pierwszych, cennych informacji na temat grodziska w Konikowie. Wyróżniając te monumentalne obiekty zabytkowe, Naroński wskazywał grodziska jako potencjalne punkty systemu obrony Prus Książęcych.

W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVII wieku kontynuatorem prac Narońskiego był Samuel Suchodolec, a później i jego syn Jana Władysław Suchodolec. Mapy wykonywane były na podstawie rzetelnych pomiarów tzw. zdjęć terenowych. Opracowywano je w większych nich dotychczas skalach oraz cechowały się znacznie większą dokładnością.

W latach 1826−1828 porucznik Johann Guise podczas swojego objazdu terenowego wizytował grodzisko w Konikowie. Interesująca jest informacja Guisego na temat Góry Gołdapskiej (Goldaper Berg), na której niższym wierzchołku znajduje się grodzisko. Podaje on mianowicie inną, miejscową nazwę tej góry − Oaskalnis.

W 1870 r. niemiecki historyk Max Toeppen w wydanym dziele „Geschichte Masurens. Ein Beitrag zur preussischen Landes- und Kulturgeschichte” zebrał większość dostępnych mu informacji dotyczących stanowisk archeologicznych zarejestrowanych na dawnych ziemiach Galindii i Sudowii. W podrozdziale dotyczącym grodzisk autor pisał o grodzisku w Konikowie. Toeppen zgadzał się z hipotezą Helwinga, że grodziska dla Prusów i Jaćwingów były jednocześnie miejscami obronnymi i punktami sygnalizacyjnymi, dodał jednak, że były to także siedziby nobilów wznoszone wśród urokliwych krajobrazów.

Grodzisko Konikowo na mapie z 1732 r. Jana Władysława Suchodolca. Map of Kingdom of Prussia. Map XXIX. vergrösserte Sectiones der General-Charte von dem Königreich Preüssen wie daselbe in 4. folgende Districte abgetheilet als… [W:] Szeliga J., Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Prusach w XVII i XVIII wieku. Biblioteka Narodowa. Zakład Zbiorów Kartograficznych. Warszawa 2004.

Początek systematycznie prowadzonych badań wykopaliskowych przypada na drugą połowę XIX w. i wiążę się z działalnością Towarzystwa Fizyczno-Ekonomicznego (Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg i.Pr.), założonego w 1790 r. w Królewcu. Od 1861 r. zaczęło ukazywać się czasopismo „Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg".
Na łamach tego czasopisma w 1873 r. na stronie 72 ukazał się raport Karla Käswurma "Alte Schlossberge und andere Ueberreste von Bauwerken aus der Vorzeit im Pregelgebiete Litauens. Von K. Käswurm in Darkemen" na temat gór zamkowych (Schlossberg). W częsci dotyczącej powiatu gołdapskiego pod nr. 4 podaje informacje o Kolniszkach (Kl.-Wronken).
Autor na podstawie mapy Generalstabskarte (Blatt: Goldap) i badań terenowych opisał grodzisko w Konikowie. Autor napisał, że jest ono położone w bardzo sprzyjających warunkach naturalnych, wzmacniających jego obronność. Majdan grodziska otoczony jest wałem ziemnym, na którym znalazł rośliny występujące zazwyczaj, jego zdaniem, w pobliżu domów na starych polach uprawnych. Wzgórze określił jako trudno dostępne ze względu na strome zbocza. Zwrócił uwagę na bardzo dobrze zachowane ślady warowni.

Fragment tekstu K. Käswurma o Kolniszkach. Käswurm K., Alte Schlossberge und andere Ueberreste von Bauwerken aus der Vorzeit im Pregelgebiete Litauens. Von K. Käswurm in Darkemen". [w:] Schriften der Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg. Vierzehnter Jahrgang. 1873. Zweite Abtheilung. Königsberg. 1873.

W 1879 r. Hans von Bonigk Georg Bujack byli autorami artykułu w czasopiśmie „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia poświęconego obwałowanym górom i urządzeniom obronnym z północnej części ziem sudowskich oraz strefy granicznej Galindii i Sudowii. Zamieścili w nim opisy grodziska w Konikowie. Stanowisko w Konikowie opisywano jako jako Schweden Schanze w miejscowości Wronki (Klein Wronken). Autorzy artykułu negują funkcjonowanie w tym miejscu XVII-wiecznych urządzeń obronnych. Opisują dość dokładnie wymiary grodziska i jego kształt oraz jako pierwsi wspominają o śladach osady podgrodowej.

W 1929 r. grodzisko wizytował Carl Engel i dokonał jego pomiarów. W archiwum R. Grenza zachowała się następująca informacja:

Wizytując grodziska jaćwieskie, niemiecki archeolog penetrował także teren wokół nich w poszukiwaniu śladów zaplecza osadniczego. W październiku 1929 r. podczas pomiarów grodziska w Konikowie odkrył u jego południowego podnóża osadę, znajdując w kretowinach ceramikę wczesnośredniowieczną.

Informacje o tym stanowisku Carl Engel, zawarł w formie katalogu w nieopublikowanej pracy „Burgwalle Ostpreussen".

Odręczny szkic sytuacyjny grodziska autorstwa Carla Engela, Prussia Museum-Archiv, (PM-A. 1800/1.249). Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe. Państwowe Muzeum Archeologiczne Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2020. S. 182.

Lokalizacja grodziska o nazwie KL. Wronken na mapie Hollacka. Hollack E. Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen. Glogau; Berlin: Carl Flemming, 1908.

Grodzisko znalazło się w spisie publikacji "Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen":

Klein-Wronken, Kr. Goldap. N 12. Burgwall, Schwedenschanze genannt. Lit.: BP VI 137. Mappe XI 16. Guise Zettel. Generalk.

W latach 1973-1974 na grodzisku prowadzone były badania wykopaliskowe pod kierunkiem Tadeusza Baranowskiego.

W latach 1986 i 1988-1989 po kierunkiem Wojciecha Brzezińskiego prowadzono kolejne badania wykopaliskowe. Jednocześnie wykonano serię wierceń świdrem geologicznym, rozpoznając zasięg osady i charakter warstwy kulturowej. W wyniku prac powierzchniowych Wojciech Brzeziński wraz ze Zbigniewem Kobylińskim zlokalizowali kolejne stanowisko wczesnośredniowieczne, położone około 100 m na wschód od grodziska. Badania prowadzone przez 5 sezonów zawieszono w 1989 roku.

W 1998 roku wznowiono badania zespołu osadniczego przez ekspedycję Działu Archeologii Bałtów PMA. Ekspedycja wykopaliskowa pod kierunkiem Marcina Engela przez 7 sezonów (do 2005 roku) przebadała północną część plateau oraz znaczną część wschodniego stoku osady. Wykonano przekop przez wał osłaniający od zachodu i południa plateau osady. Założono również wykop sondażowy w południowej, niebadanej jeszcze części majdanu grodziska. Jednocześnie z pracami wykopaliskowymi przeprowadzono w Konikowie terenowe badania geologiczne, rekonstruujące geomorfologię i śledzące zmiany antropogeniczne terenu kompleksu osadniczego.

Numeryczny model terenu mikroregionu osadniczego w Konikowie. Oprac. Cezary Sobczak. Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe. Państwowe Muzeum Archeologiczne Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2020. S. 177.

Widok z plateau osady na południowy wał grodziska.

Wieloletnie badania archeologiczne pozwalają według Marcina Engela wysnuć następujące wnioski:

W pobliżu grodziska była osada rozciągająca się na południe i na wschód od Góry Zamkowej. Największe budynki mieszkalne położone były na południu. Zbudowane były na fundamentach w postaci połączonych ze sobą kamiennych bruków. Posiadały one liczne paleniska. Całość miała charakter rozbudowanego dworu. W centralnej części był plac. Całość zapewne była otoczona drewnianym płotem, palisadą, a może niskim wałem. Zabudowa wschodniego stoku osady była prawdopodobnie w układzie szeregowym z południa na północ. Chaty były płytko wkopane w ziemię i miały konstrukcję zrębową. Zabudowie mieszkalnej towarzyszyły liczne paleniska i jamy gospodarcze. Archeolodzy odkryli tu m.in. warsztat tkacki, ciężarki tkackie i przęśliki, fragmenty naczyń glinianych ale też pozostałości pieca wypełnionego dużą ilością wapna. 

Palenisko z naczyniem z okresu wpływów rzymskich odkryte w Konikowie. Fot. Tadeusz Baranowski (M. Engel, P. Iwanicki, Zagadkowe naczynie z osady jaćwieskiej w Konikowie (Rostku), [w:] Officyna archaeologica optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin (red. W. Nowakowski, A. Szela), Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages VII, Warszawa 2001, 69–78).

Na terenie osady natrafiono na ślady paleniska z okresu wpływów rzymskich. Było ono zbudowane ze średniej wielkości kamieni polnych, zlepionych i uszczelnionych gliną. Przypominało prymitywny piec, natomiast pod paleniskiem znaleziono duże gliniane naczynie, wstawione pomiędzy duże głazy i przykryte płaskim kamieniem.

Widok na majdan z południowego wału grodziska w Konikowie.

Widok z południa na wschodni wał grodziska w Konikowie. Obniżenie wału w środkowej części fotografii to relikty bramy.

Głównym elementem osadnictwa było grodzisko. Archeolodzy natrafili na relikty dwóch faz budowy warowni. Starszy gród wybudowany prawdopodobnie w X w. Potem na miejscu pierwszej warowni, prawdopodobnie w XI w. powstało nowe założenie obronne z rozległym majdanem. Więcej informacji jest w załączonej literaturze.

Bruk kamienny majdanu grodziska w Konikowie odsłonięty podczas prac wykopaliskowych w 1988 r. Fot. Wojciech Brzeziński Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe. Państwowe Muzeum Archeologiczne Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2020. S. 183.

Konikowo, gm. Gołdap. Przekrój geologiczny przez grodzisko (oprac. M. Krzynówek i D. Stańczuk). Engel M., Iwanicki P., Iwanowska G., Sobczak C., Grodziska Jaćwieży w perspektywie badań Działu Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, [w:] Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.

Konikowo, gm. Gołdap. Wybór zabytków z warstw kulturowych z plateau osady (st. 2: 1-7) oraz z nawarstwień grodziska (st. 1: 8-11) (rys. G. Nowakowska i B. Karch). Engel M., Iwanicki P., Iwanowska G., Sobczak C., Grodziska Jaćwieży w perspektywie badań Działu Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. [w:] Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.

Max Pollux Töppen – niemiecki historyk i pedagog w 1894 r. podaje w swojej książce następującą legendę o górze Gołdapskiej.

Dawno już temu stał na górze Gołdapskiej piękny zamek, zamieszkany przez możnego pana, którego jednak wszyscy się bali, gdyż znany był jako straszny rozbójnik. Przeciwieństwem jego była jego córka (według innych było ich dwie), która w cichości starała się robić dobrze, gdzie on co złego zrobił.
Kiedy jednak gwałty i nieprawości jego przebrały miarę, zniknął nagle zamek ze wszystkim, co w nim było, i zapadł się w górę. Od tego czasu co sto lat, tej samej nocy, pomiędzy godziną 11 wieczorem a pierwszym pianiem koguta, daje się widzieć na górze dziewica i czeka na wybawienie, kiedy zamek z całą swoją okazałością wynurzy się znowu, ona zaś, jako małżonka swojego wybawcy, uczyni go panem zamku.
Wybawienie to jednak nie jest łatwe, jak się zresztą o tym prze konał pewien mieszczanin z Gołdapi. Zabłądził jednej nocy na górę i zobaczył tam tułającą się postać w bieli. Jakkolwiek postać przyjaźnie kiwała mu głową, ociągał się zrazu, aż w końcu zdobył się na odwagę i zbliżył się ku niej. Postać zapytała go, czy zechciałby zanieść ją na plecach do miasta, przez co wybawiłby ją i zamek, ale nie wolno mu się przy tym obejrzeć.
Przyrzekł jej to, wziął ją na plecy i ruszył ku Gołdapi. Wkrótce jednak usłyszał za sobą straszny zgiełk, jak gdyby dzikie zwierzęta miały się rzucić na niego; ogarnął go strach wielki, zapomniał o swoim przyrzeczeniu, obejrzał się i ciężar jego oraz wrzawa zniknęły. Od tego czasu człowiek wpadł w zadumę i wkrótce też po tym umarł.
To był ostatni, który widział białą postać; być może, iż po tym nieszczęśliwym wypadku nie ukaże się już więcej.

• Grafika 3D przedstawiająca położenie grodziska w pobliżu Konikowa. Pilskalni un senvietas Hillforts and ancient sites. 

Literatura:

• Crome H., Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens, [w:] Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde. - 1938-1940. - Bd. 32-34.
• Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe. Państwowe Muzeum Archeologiczne Wydział Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 2020. S. 175-207, 409-414.
• Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe W IX-XIII wieku. Geneza, rozwój i upadek, [w:] Materiały do Archeologii Warmii i Mazur, T. i red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann, Warszawa, Białystok 2016.
• Engel M., 440 lat badań nad osadnictwem wczesnośredniowiecznej Jaćwieży (Sudowii)., [w:] Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Publikacja przygotowana w ramach projektu "Polsko-Norweska Inicjatywa Nowoczesnego Konserwatorstwa Archeologicznego «Archeologia Jaćwieży". Warszawa 2016.
• Engel M, Iwanicki P, Sobczak C., Badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali na terenie jaćwieskich ośrodków grodowych.Nowe odkrycia i nowe interpretacje, [w:] Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Redakcja, Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Brzeziński, Marzena Kasprzycka, Państwowe Muzeum Archeologiczne Stowarzyszenie Starożytników. Warszawa 2016.
• Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
• Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
• Hollack E. Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen. Glogau; Berlin: Carl Flemming, 1908.
• Käswurm K., Alte Schlossberge und andere Ueberreste von Bauwerken aus der Vorzeit im Pregelgebiete Litauens. Von K. Käswurm in Darkemen". [w:] Schriften der Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg. Vierzehnter Jahrgang. 1873. Zweite Abtheilung. Königsberg. 1873.
• Klimek R., Ślady Prusów w krajobrazie kulturowym Warmii i Mazur. [w:] Masovia, t. 14, s. 7-21.
• Konikowo (Rostek), st. 2, gm. Gołdap, woj. warmińsko-mazurskie, AZP 13-78/3. Informator Archeologiczny: badania 33, 109. 1999
• Konikowo (Rostek), st. 2, gm. Gołdap, woj. warmińskomazurskie, AZP 13-79/3 Informator Archeologiczny: badania 34, 148-149. 2000.
• Łapo J. M., Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich w ludowych podaniach historycznych i mikrotoponimii na obszarze dawnych ziem pruskich. [w:] Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009, s. 241–286.
• Piotr z Dusburga Kronika Ziemi Pruskiej. Przetłumaczył Sławomir Wyszomirski. Wstępem i komentarzem historycznym opatrzył Jarosław Wenta. Toruń 2004.
• Siemaszko J., Archeologiczne badania wykopaliskowe w woj. suwalskim w latach 1981–1989, „Rocznik Suwalsko-Mazurski” 1991, t. 1, s. 78.
• Sobczak C., Lotnicze skanowanie laserowe wybranych obszarów Suwalszczyzny i jego weryfikacja terenowa, [w:] S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann (eds.), Materiały do archeologii Warmii i Mazur. T.1., Wydawnictwo UW, Warszawa-Białystok. 2015.
• Szeliga J., Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Prusach w XVII i XVIII wieku. Biblioteka Narodowa. Zakład Zbiorów Kartograficznych. Warszawa 2004.
• Szeliga J., Rękopiśmienne mapy Prus Książęcych Józefa Naronowicza-Narońskiego z drugiej połowy XVII wieku, Biblioteka Narodowa, Warszawa, 1997.
• Szymański P., Chronologia gołdapskiej grupy kulturowej w okresie wędrówek ludów. Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2018.
• Toeppen M., Geschichte Masurens: ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen. Danzig. 1870.
• Töppen, M. Wierzenia mazurskie z dodatkiem, zawierającym klechdy i baśnie Mazurów. Druk Józefa Jeżyńskiego Warszawa 1894., s. 139.

Źródła internetowe:

• Atlas grodzisk Jaćwieży. Internet: http://grodziskajacwiezy.pl
• Klimek R., Grodziska i szlaki Prusów. http://grodziska.eu
• Engel M., Historia. Osadnictwo pradziejowe w okolicach Gołdapi – rys archeologiczno-historyczny. https://goldap.org.pl/2021/10/historia-osadnictwo-pradziejowe-w-okolicach-goldapi-rys-archeologiczno-historyczny/
• Engel M., Konikowo, gm. Gołdap, woj warmińsko-mazurskie. Jaćwieski kompleks osadniczy. https://www.pma.pl/nowe/badania/badania-nowe/Konik/kon-gl.htm 
• Schriften der Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg. Vierzehnter Jahrgang. 1873. Zweite Abtheilung. Königsberg. 1873. https://books.google.pl/books/about/Schriften_der_Königlichen_Physikalisch.html?hl=pl&id=l4MVAAAAYAAJ&redir_esc=y

Fotografie współczesne autora.

Józef Kunicki

2022