Grodzisko w Mieruniszkach (niem. Mierunisken, Merunen) położone jest na równinie sandrowej położonej na południe od Jeziora Mieruńskie Wielkie. Genezę nazwy można tłumaczyć jako gród Mieruna. W przeszłości Mieruniszki stanowiły centrum ważnej włości jaćwieskiej.
Mieruniszki to osada nadgraniczna, która wymieniona była już w dokumencie z 1277 roku, najwcześniej spośród wszystkich miejscowości na ziemi oleckiej.
Współrzędne geograficzne obiektu [ 54.158052, 22.560093 ]
https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/MapWithRibbon.aspx?gpm=2cb547a6-c1e7-472b-b6c5-e573b240f14d
Grodzisko znajduje się w odległości 1000 metrów na południowy zachód od centrum wsi Mieruniszki. Położone jest na pagórku nazywanym Piaskową Góra lub Kosmatą Górą o wysokości 206,8 m npm. Prawdopodobnie pagórek ma genezę kemową fluwioglacjalną zlodowacenia północnopolskiego, fazy pomorskiej, który zbudowany jest z piasków różnoziarnistych ze żwirami i większymi głazami. Według mapy litogenetycznej na powierzchni występują piaski pyłowate o genezie jeziorno-lodowcowej (2 li-g).
Od strony zachodniej, południowej i wschodniej dostępu do grodziska broniły rozlewiska w pobliżu dwóch bezimiennych cieków wodnych, dopływów rzeczki Jaworki.
Obiekt składa się z majdanu o nieregularnym kształcie o wymiarach: ok. 70 m na osi NS i ok. 55 m na osi WE oraz zachowanego szczątkowo wału dookolnego. Obwałowania są znacznie zniszczone w wyniku eksploatacji piasków i żwiru. Średnica zachowanego częściowo majdanu liczy około 25 m. Południowa krawędź stanowiska została zniwelowana i wykorzystana rolniczo. Wysokość pagórka sięga około 10 m. Obiekt mógł także pełnić funkcje strażnicze w związku z biegnącym tutaj w średniowieczu szlakiem drożnym.
Grodzisko było znane w literaturze od XIX w. pod nazwami Mierunsken, Schwedenschanze, Schlossberg, Sandberg, Kosmata Gora, Mieruniszki, Piaskowa Góra. Datowanie: X-XIII w.
Okolice na zachód od Mieruniszek przed II wojną światową. Grodzisko oznaczone skrótem K.D. (Kulturgeschichtliches Denkmal – pomnik kultury historycznej). Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter). Reichsamt für Landesaufnahme. Königliche Preussische Landesaufnahme.
W 1277 r. Konrad von Thierberg z 1500 wojska wtargnął w ziemię Kymenow (według Hennig był to rok 1275). Wielu zabił, uprowadził ponad 1000 jeńców i wielkie zdobycze. Następnego dnia jaćwieski pościg z 3000 ludzi dopada powracających Krzyżaków o trzy mile przed lasem Winse (albo Winze). Według Toeppen było to miejsce nad jeziorem Śniardwy ale Kętrzyński podaję, że ten las był w pobliżu dzisiejszego Wężewa.
Ukształtowanie terenu pagórka. Zdjęcie lotnicze. https://mapy.zabytek.gov.pl
W straszliwej bitwie Jaćwingowie zostają pokonani (6 kawalerów mieczowych ginie) a Krzyżacy zmuszają Jaćwingów do ucieczki. W XIX wieku na polach w pobliżu Wężewa w trakcie orki w miejscu, gdzie kiedyś znajdowało się jezioro, znaleziono szkielety mężczyzny i konia, a w innym miejscu topór bojowy, żelazną ostrogę i podkowy.
Włości jaćwieskie Mieruniska. Jaćwież w XIII w. Oprac. I wyk. G. Leyding. 1968. w:. Kawecki J., Ełk Z dziejów miasta i powiatu. Pojezierze. 1970.
W 1283 r. Krzyżacy zorganizowali ostatnia, rozstrzygającą wyprawę na Jaćwież. Friedrich von Holle prowadził wyprawę na ziemie Kirsnowii i ziemie ciągnące się w okolicy Mieruniszek i Cimoch. Podczas tej bitwy Friedrich von Holle zginął jako ostatnia ofiara wojny z Prusami i Jaćwingami. W bitwie pod grodziskami Wężewo (Winse) i Meruniske. padli w walce wszyscy możni. Jar cisowy stanowił umocnienie, którego najdłużej rozpaczliwie broniono.
Tak walki opisywał w „Kronice Prus” Piotra z Dusburga. Tekst opracowano na podstawie książki: Piotr z Dusburga Kronika Ziemi Pruskiej. Przetłumaczył Sławomir Wyszomirski. Wstępem i komentarzem historycznym opatrzył Jarosław Wenta. Toruń 2004.
W tym samym roku brat Fryderyk zwany Holle, brat rodzony brata Markwarda z Roblingen, ze stoma jeźdźcami z zamku Brandenburg ruszył przeciw Sudowii, i w okręgu Kirsnowia zdobył wielkie łupy. Kiedy znajdował się w drodze powrotnej wrogowie, którzy go ścigali, zabili go wraz z trzydziestoma mężami. Sądzę, że nie należy przemilczeć tego, iż tenże brat Fryderyk, zanim zginął, zadał pewnemu mężom i biegłemu w posługiwaniu się bronią, który wyszedł mu naprzeciw w czasie bitwy, tak silne uderzenie mieczem w ramię i tak mocno go uderzył, że ten nie mając siły się utrzymać przewrócił się razem z koniem na ziemię; i chociaż został tak silnie uderzony, to jednak od tego uderzenia nie odniósł na ciele żadnej rany ani też nigdzie nie było widać jej śladu.
W 1283 r. wódz włości Meruniske Skrudo po utracie grodziska zniszczył swą ziemię, po czym wraz z resztką ocalałego rodu i poddanymi opuścił ziemię udając się na Litwę.
Stryjkowski w „Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i wszystkiej Rusi” cytuje Dusburga:
Tak pisze potym Dusburg, iż wielkie i nieskończone wojny Krzyżacy czynili przeciw Sudowitom i Żmudzi, które powiada dla krótkości opuszczam. Gdy tedy Jedekosz (Gedete) starosta Sudowski z zamku Kimenowa, człowiek roku wielkiego, niemógł mocy wytrzymać Krzyżackiej, ze wszystkim domem i familią swoją, i z tysiącem piącią set ludzi rozmaitej płci, do Krzyżaków przeszedł i ochrzcił się. Ale Suudo (Skudo) starosta drugiej części Sudawskiej ziemie, do Litwy wyjechał [...].
Pod koniec XIV wieku z zamku leckiego (giżyckiego) prowadziła na Litwę przez obszar dzisiejszego powiatu oleckiego jedna z dróg. Teren między jeziorem Bierk (Birek) , które obok Lixdunen było miejscem magazynowania żywności na drogę powrotną, określono jako “górzysty”, co niewątpliwie musiało oznaczać Szeskie Wzgórza. Dajel na wschód szlak przebiegał w pobliżu opisywanego grodziska.
Granice włości Meruniske i Kimenau oraz droga prowadząca na Litwę na mapie Ch. Grigata. Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg. Czygan, 1938.
W pobliżu opisywanego miejsca (między Mieruniszkami a Filipowem) 22 października 1656 r. spotkały sie wojska polsko-litewskie pod dowództwem hetmana Wincentego Gosiewskiego z wojskami szwedzko-brandendurskimi. Potyczka zakończyła się porażką sił polskich, na szczęście niezbyt dotkliwą, ponieważ hetman Gosiewski widząc przewagę ogniową przeciwnika dość szybko wycofał się z walki zawierając rozejm. Na rycinie Erika Dahlberga z dzieła Samuela Pufendorfa "De rebus a Carolo Gustavo Sueciae Rege ..." autor zaznaczył na Piaskowej Górze stanowiska dział polskiej artylerii, które ostrzeliwały wojska przeciwnika. Przyczyniło się to do znaczego zniszczenia majdanu i obwałowań grodziska.
Fragment z ryciny przedstawiający umieszczenie szwedzkiej artylerii na Piaskowej Górze koło Mieruniszek. Rycina Erika Dahlberga z dzieła Samuela Pufendorfa "De rebus a Carolo Gustavo Sueciae Rege ...", Sumptibus Christophori Riegelii. Norimbergae 1696. Ze zbiorów Z. Bereśniewicza. Nad pagórkiem widnieje napis: Tormenta bellica suecarum - Artyleria szwedzka.
Porucznik Guise pod koniec XIX wieku jako jeden z pierwszych badaczy stwierdził w Mieruniszkach obecność pozostałości umocnień obronnych. W okresie międzywojennym grodzisko wizytował Carl Engel wykonując jego pomiary. Wyniki badań i rysunek grodziska przedstawił w publikacji. Według „Alt-Preussen” z 1937 r., w 1936 r. w pobliżu wsi Mieruniszki znaleziono „ceramikę późno pogańską”.
Według dr Marcina Engela grodzisko mogło istnieć w miejscu gdzie obecnie ruiny kościoła z XVI wieku. Było ono bardziej obronne, otoczone od zachodu wodami jeziora i terenami zabagnionymi od wschodu. Pagórki w pobliżu mogły pełnić rolę obserwacyjno-ostrzegawczą. Dokładne badania archeologiczne mogą w przyszłości dać odpowiedź na te wątpliwości.
Wspominał o tym Kamiński w książce " Jaćwież. Terytorium, ludność...":
M. Buga tłumaczy genezę nazwy Meruniska jako gród Meruna. Tak więc nazwa włości pochodziłaby od jej centralnego ośrodka obronnego. Możliwym więc jest, iż dzisiejsza miejscowość Mieruniszki znajduje się na miejscu jaćwieskiego grodziska lub jaćwieskiej wsi
obronnej, stanowiącej główny ośrodek włości. Wizja archeologiczna tej miejscowości wydaje się bardzo pożądaną, a zachętą może być znalezienie tam w 1936 r. „ceramiki późnopogańskiej.
Grodzisko zaznaczone na mapie archologicznej. Autor zaznaczył miejsce w centrum wsi Mieruniszki.. Hollack E. Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen. Glogau; Berlin: Carl Flemming, 1908. - 234 s.
Widok z grodziska w kierunku wschodnim i południowym.
Widok na grodzisko z północnego-wschodu.
Widok na grodzisko ze wschodu.
Widok na grodzisko z południa.
Szkic sytuacyjny domniemanego grodziska w Mieruniszkach autorstwa C. Engla: Prussia Museum-Archiv, PM-A 1372/1. Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016. Skrótem K na mapie oznaczono żwirownię.
Widok z grodzisko na północ.
Północne stoki pagórka.
Z grodziska, w odległości 1500 metrów na południe, widoczny jest pagórek, który mógł pełnić rolę obserwacyjno-ostrzegawczą [54.147930, 22.567336]
Widok z południa na wzniesienie z kościołem w Mieruniszkach.
Literatura:
- Engel M, Iwanicki P, Sobczak C., Badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali na terenie jaćwieskich ośrodków grodowych. Nowe odkrycia i nowe interpretacje. w: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Redakcja, Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Brzeziński, Marzena Kasprzycka, Państwowe Muzeum Archeologiczne Stowarzyszenie Starożytników. Warszawa 2016.
- Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
- Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
- Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe W IX-XIII wieku. Geneza, rozwój i upadek. Warszawa, Białystok 2016.
- Kamiński A. - Jaćwież. Terytorium, ludność, stosunki gospodarcze i społeczne. Łódź 1953. S. 106.
- Mapa Litogenetyczna Polski 1:50 000 (MLP). Arkusz: Olecko http://bazadata.pgi.gov.pl/data/mlp/mlp0107.jpg
- Piotr z Dusburga Kronika Ziemi Pruskiej. Przetłumaczył Sławomir Wyszomirski. Wstępem i komentarzem historycznym opatrzył Jarosław Wenta. Toruń 2004.
- Toeppen M., Geschichte Masurens: ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen. Danzig. 1870.
- Siemaszko J., Archeologiczne badania wykopaliskowe w woj. suwalskim w latach 1981–1989, „Rocznik Suwalsko-Mazurski” 1991, t. 1, s. 78.
- Sembrzycki J. K., Die Nord- und West – Gebiete der Jadwinger und deren Grenzen w: „Altpreussische Monatsschrift. Altpreussische Monatsschrift, 1891, Januar-März, Bd. 28. Ferd. Beyer`s Buchhandlung. Königsberg 1891-07/09. oai:dlibra.bibliotekaelblaska.pl:64268
- Stryjkowski M., Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i wszystkiej Rusi, Królewiec 1582.
- Szczegłowa Mapa Geologiczna Polski, Arkusz 107 Olecko. http://bazadata.pgi.gov.pl/data/smgp/arkusze_skany/smgp0107.jpg
- Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter). Reichsamt für Landesaufnahme. Königliche Preussische Landesaufnahme.
Źródła internetowe:
- Atlas grodzisk Jaćwieży. http://grodziskajacwiezy.pl/pl/listing/grodzisko-w-mieruniszkach/
- https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/MapWithRibbon.aspx?gpm=2cb547a6-c1e7-472b-b6c5-e573b240f14d
- Jaćwingowie na stronach WWW Wikipedii. https://pl.wikipedia.org/wiki/Jaćwingowie
- Robert Klimek. http://grodziska.eu/c511.html
2022 Józef Kunicki
