Grodzisko w Mieruniszkach (niem. Mierunisken, Merunen) położone jest na równinie sandrowej położonej na południe od Jeziora Mieruńskie Wielkie. Genezę nazwy można tłumaczyć jako gród Mieruna. W przeszłości Mieruniszki stanowiły centrum ważnej włości jaćwieskiej.
Mieruniszki to osada nadgraniczna, która wymieniona była już w dokumencie z 1277 roku, najwcześniej spośród wszystkich miejscowości na ziemi oleckiej.
Współrzędne geograficzne obiektu [ 54.158052, 22.560093 ]
https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/MapWithRibbon.aspx?gpm=2cb547a6-c1e7-472b-b6c5-e573b240f14d
Grodzisko znajduje się w odległości 1000 metrów na południowy zachód od centrum wsi Mieruniszki. Położone jest na pagórku nazywanym Piaskową Góra lub Kosmatą Górą o wysokości 206,8 m npm. Prawdopodobnie pagórek ma genezę kemową fluwioglacjalną zlodowacenia północnopolskiego, fazy pomorskiej, który zbudowany jest z piasków różnoziarnistych ze żwirami i większymi głazami. Według mapy litogenetycznej na powierzchni występują piaski pyłowate o genezie jeziorno-lodowcowej (2 li-g).
Od strony zachodniej, południowej i wschodniej dostępu do grodziska broniły rozlewiska w pobliżu dwóch bezimiennych cieków wodnych, dopływów rzeczki Jaworki.
Obiekt składa się z majdanu o nieregularnym kształcie o wymiarach: ok. 70 m na osi NS i ok. 55 m na osi WE oraz zachowanego szczątkowo wału dookolnego. Obwałowania są znacznie zniszczone w wyniku eksploatacji piasków i żwiru. Średnica zachowanego częściowo majdanu liczy około 25 m. Południowa krawędź stanowiska została zniwelowana i wykorzystana rolniczo. Wysokość pagórka sięga około 10 m. Obiekt mógł także pełnić funkcje strażnicze w związku z biegnącym tutaj w średniowieczu szlakiem drożnym.
Grodzisko było znane w literaturze od XIX w. pod nazwami Mierunsken, Schwedenschanze, Schlossberg, Sandberg, Kosmata Gora, Mieruniszki, Piaskowa Góra. Datowanie: X-XIII w.
Okolice na zachód od Mieruniszek przed II wojną światową. Grodzisko oznaczone skrótem K.D. (Kulturgeschichtliches Denkmal – pomnik kultury historycznej). Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter). Reichsamt für Landesaufnahme. Königliche Preussische Landesaufnahme.
W 1277 r. Konrad von Thierberg z 1500 wojska wtargnął w ziemię Kymenow (według Hennig był to rok 1275). Wielu zabił, uprowadził ponad 1000 jeńców i wielkie zdobycze. Następnego dnia jaćwieski pościg z 3000 ludzi dopada powracających Krzyżaków o trzy mile przed lasem Winse (albo Winze). Według Toeppen było to miejsce nad jeziorem Śniardwy ale Kętrzyński podaję, że ten las był w pobliżu dzisiejszego Wężewa.
Ukształtowanie terenu pagórka. Zdjęcie lotnicze. https://mapy.zabytek.gov.pl
W straszliwej bitwie Jaćwingowie zostają pokonani (6 kawalerów mieczowych ginie) a Krzyżacy zmuszają Jaćwingów do ucieczki. W XIX wieku na polach w pobliżu Wężewa w trakcie orki w miejscu, gdzie kiedyś znajdowało się jezioro, znaleziono szkielety mężczyzny i konia, a w innym miejscu topór bojowy, żelazną ostrogę i podkowy.
Włości jaćwieskie Mieruniska. Jaćwież w XIII w. Oprac. I wyk. G. Leyding. 1968. w:. Kawecki J., Ełk Z dziejów miasta i powiatu. Pojezierze. 1970.
W 1283 r. Krzyżacy zorganizowali ostatnia, rozstrzygającą wyprawę na Jaćwież. Friedrich von Holle prowadził wyprawę na ziemie Kirsnowii i ziemie ciągnące się w okolicy Mieruniszek i Cimoch. Podczas tej bitwy Friedrich von Holle zginął jako ostatnia ofiara wojny z Prusami i Jaćwingami. W bitwie pod grodziskami Wężewo (Winse) i Meruniske. padli w walce wszyscy możni. Jar cisowy stanowił umocnienie, którego najdłużej rozpaczliwie broniono.
Tak walki opisywał w „Kronice Prus” Piotra z Dusburga. Tekst opracowano na podstawie książki: Piotr z Dusburga Kronika Ziemi Pruskiej. Przetłumaczył Sławomir Wyszomirski. Wstępem i komentarzem historycznym opatrzył Jarosław Wenta. Toruń 2004.
W tym samym roku brat Fryderyk zwany Holle, brat rodzony brata Markwarda z Roblingen, ze stoma jeźdźcami z zamku Brandenburg ruszył przeciw Sudowii, i w okręgu Kirsnowia zdobył wielkie łupy. Kiedy znajdował się w drodze powrotnej wrogowie, którzy go ścigali, zabili go wraz z trzydziestoma mężami. Sądzę, że nie należy przemilczeć tego, iż tenże brat Fryderyk, zanim zginął, zadał pewnemu mężom i biegłemu w posługiwaniu się bronią, który wyszedł mu naprzeciw w czasie bitwy, tak silne uderzenie mieczem w ramię i tak mocno go uderzył, że ten nie mając siły się utrzymać przewrócił się razem z koniem na ziemię; i chociaż został tak silnie uderzony, to jednak od tego uderzenia nie odniósł na ciele żadnej rany ani też nigdzie nie było widać jej śladu.
W 1283 r. wódz włości Meruniske Skrudo po utracie grodziska zniszczył swą ziemię, po czym wraz z resztką ocalałego rodu i poddanymi opuścił ziemię udając się na Litwę.
Stryjkowski w „Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i wszystkiej Rusi” cytuje Dusburga:
Tak pisze potym Dusburg, iż wielkie i nieskończone wojny Krzyżacy czynili przeciw Sudowitom i Żmudzi, które powiada dla krótkości opuszczam. Gdy tedy Jedekosz (Gedete) starosta Sudowski z zamku Kimenowa, człowiek roku wielkiego, niemógł mocy wytrzymać Krzyżackiej, ze wszystkim domem i familią swoją, i z tysiącem piącią set ludzi rozmaitej płci, do Krzyżaków przeszedł i ochrzcił się. Ale Suudo (Skudo) starosta drugiej części Sudawskiej ziemie, do Litwy wyjechał [...].
Pod koniec XIV wieku z zamku leckiego (giżyckiego) prowadziła na Litwę przez obszar dzisiejszego powiatu oleckiego jedna z dróg. Teren między jeziorem Bierk (Birek) , które obok Lixdunen było miejscem magazynowania żywności na drogę powrotną, określono jako “górzysty”, co niewątpliwie musiało oznaczać Szeskie Wzgórza. Dajel na wschód szlak przebiegał w pobliżu opisywanego grodziska.
Granice włości Meruniske i Kimenau oraz droga prowadząca na Litwę na mapie Ch. Grigata. Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg. Czygan, 1938.
W pobliżu opisywanego miejsca (między Mieruniszkami a Filipowem) 22 października 1656 r. spotkały sie wojska polsko-litewskie pod dowództwem hetmana Wincentego Gosiewskiego z wojskami szwedzko-brandendurskimi. Potyczka zakończyła się porażką sił polskich, na szczęście niezbyt dotkliwą, ponieważ hetman Gosiewski widząc przewagę ogniową przeciwnika dość szybko wycofał się z walki zawierając rozejm. Na rycinie Erika Dahlberga z dzieła Samuela Pufendorfa "De rebus a Carolo Gustavo Sueciae Rege ..." autor zaznaczył na Piaskowej Górze stanowiska dział polskiej artylerii, które ostrzeliwały wojska przeciwnika. Przyczyniło się to do znaczego zniszczenia majdanu i obwałowań grodziska.
Fragment z ryciny przedstawiający umieszczenie szwedzkiej artylerii na Piaskowej Górze koło Mieruniszek. Rycina Erika Dahlberga z dzieła Samuela Pufendorfa "De rebus a Carolo Gustavo Sueciae Rege ...", Sumptibus Christophori Riegelii. Norimbergae 1696. Ze zbiorów Z. Bereśniewicza. Nad pagórkiem widnieje napis: Tormenta bellica suecarum - Artyleria szwedzka.
Porucznik Guise pod koniec XIX wieku jako jeden z pierwszych badaczy stwierdził w Mieruniszkach obecność pozostałości umocnień obronnych. W okresie międzywojennym grodzisko wizytował Carl Engel wykonując jego pomiary. Wyniki badań i rysunek grodziska przedstawił w publikacji. Według „Alt-Preussen” z 1937 r., w 1936 r. w pobliżu wsi Mieruniszki znaleziono „ceramikę późno pogańską”.
Według dr Marcina Engela grodzisko mogło istnieć w miejscu gdzie obecnie są ruiny kościoła. Było ono bardziej obronne, otoczone od zachodu wodami jeziora i terenami zabagnionymi od wschodu. Pagórki w pobliżu mogły pełnić rolę obserwacyjno-ostrzegawczą. Dokładne badania archeologiczne mogą w przyszłości dać odpowiedź na te wątpliwości.
Grodzisko zaznaczone na mapie archologicznej. Autor zaznaczył miejsce w centrum wsi Mieruniszki.. Hollack E. Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen. Glogau; Berlin: Carl Flemming, 1908. - 234 s.
Widok z grodziska w kierunku wschodnim i południowym.
Widok na grodzisko z północnego-wschodu.
Widok na grodzisko ze wschodu.
Widok na grodzisko z południa.
Szkic sytuacyjny domniemanego grodziska w Mieruniszkach autorstwa C. Engla: Prussia Museum-Archiv, PM-A 1372/1. Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016. Skrótem K na mapie oznaczono żwirownię.
Widok z grodzisko na północ.
Północne stoki pagórka.
Z grodziska, w odległości 1500 metrów na południe, widoczny jest pagórek, który mógł pełnić rolę obserwacyjno-ostrzegawczą [54.147930, 22.567336]
Według przypuszczeń archeologów główne grodzisko było w Mieruniszkach, na wzniesieniu otoczonym fosą, a od zachodu wodami jeziora. Obecnie znajdują się tu ruiny kościoła z XVI wieku.
Widok z południa na wzniesienie z kościołem w Mieruniszkach.
Literatura:
- Engel M, Iwanicki P, Sobczak C., Badania planigraficzne z wykorzystaniem wykrywaczy metali na terenie jaćwieskich ośrodków grodowych. Nowe odkrycia i nowe interpretacje. w: Archeologia Jaćwieży. Dawne badania i nowe perspektywy. Redakcja, Anna Bitner-Wróblewska, Wojciech Brzeziński, Marzena Kasprzycka, Państwowe Muzeum Archeologiczne Stowarzyszenie Starożytników. Warszawa 2016.
- Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
- Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje, pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS. Warszawa 2016.
- Engel M., Jaćwieskie ośrodki grodowe W IX-XIII wieku. Geneza, rozwój i upadek. Warszawa, Białystok 2016.
- Mapa Litogenetyczna Polski 1:50 000 (MLP). Arkusz: Olecko http://bazadata.pgi.gov.pl/data/mlp/mlp0107.jpg
- Piotr z Dusburga Kronika Ziemi Pruskiej. Przetłumaczył Sławomir Wyszomirski. Wstępem i komentarzem historycznym opatrzył Jarosław Wenta. Toruń 2004.
- Toeppen M., Geschichte Masurens: ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen. Danzig. 1870.
- Siemaszko J., Archeologiczne badania wykopaliskowe w woj. suwalskim w latach 1981–1989, „Rocznik Suwalsko-Mazurski” 1991, t. 1, s. 78.
- Sembrzycki J. K., Die Nord- und West – Gebiete der Jadwinger und deren Grenzen w: „Altpreussische Monatsschrift. Altpreussische Monatsschrift, 1891, Januar-März, Bd. 28. Ferd. Beyer`s Buchhandlung. Königsberg 1891-07/09. oai:dlibra.bibliotekaelblaska.pl:64268
- Stryjkowski M., Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i wszystkiej Rusi, Królewiec 1582.
- Szczegłowa Mapa Geologiczna Polski, Arkusz 107 Olecko. http://bazadata.pgi.gov.pl/data/smgp/arkusze_skany/smgp0107.jpg
- Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter). Reichsamt für Landesaufnahme. Königliche Preussische Landesaufnahme.
Źródła internetowe:
- Atlas grodzisk Jaćwieży. http://grodziskajacwiezy.pl/pl/listing/grodzisko-w-mieruniszkach/
- https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/MapWithRibbon.aspx?gpm=2cb547a6-c1e7-472b-b6c5-e573b240f14d
- Jaćwingowie na stronach WWW Wikipedii. https://pl.wikipedia.org/wiki/Jaćwingowie
- Robert Klimek. http://grodziska.eu/c511.html
2022 Józef Kunicki
