Wieliczki (niem. Wielitzken, od 1938 r. Wallenrode) położone są w powiecie oleckim, w województwie warmińsko-mazurskim na obszarze Mazur Garbatych (Das Bucklige Masuren), które zaliczane są do najpiękniejszych zakątków Pojezierza Mazurskiego.
Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2023) gmina Wieliczki znajduje się w obrębie mezoregionu - Pojezierze Ełckie (842.86), należącego do makroregionu - Pojezierze Mazurskie (842.8).
Teren jest pagórkowaty – to obszar młodoglacjalnej moreny dennej. Na powierzchni zalegają utwory z najstarszego stadium glacjału bałtyckiego, zwanego leszczyńskim. Na opisywanym obszarze w rzeźbie zaznacza się wyraźny ciąg (recesyjny) moreny czołowej, z którymi związane są krótkie pola sandru olecko-rajgrodzkiego. Przebiega on przez okolice Niedźwiedzkich i Wilkas, Małego Olecka do Zajd, tworząc piaszczysto-żwirowe i gliniaste moreny spiętrzone do 184,5 m n.p.m. (o wysokości względnej 20-30 m.) Utworzone zostały około 23 000 -17 000 lat temu.
Widok z południa na pagórki morenowe nazywane „Kippe”. Na pierwszym planie sandr.
Pagórki moreny czołowej położone między Małym Oleckiem a Zatykami nazywane były „Kippe” (stare zwałowiska nienadające się do zagospodarowania).
Na zachód od miejscowości przebiegała strefa odpływu sandru olecko-rajgrodzkiego związana z rynnami Jeziora Oleckiego Wielkiego i Jeziora Oleckiego Małego. Za początek sandru przyjmuje się okolice Bialskiego Pola, na północ od Olecka.
Na południe od Małego Olecka sandr rozszerza się będąc kontynuacją niższego poziomu sandru oleckiego (wysokości 144 -152 m n.p.m.), ciągnącego się przez Kleszczewo w kierunku południowo wschodnim. Miąższość osadów wodnolodowcowych wynosi maksymalnie 20 m.
Opisywany obszar odwadnia rzeka Lega, która wypływa u podnóża Wzgórz Szeskich, na północny zachód od miejscowości Szarejki, koło Kowal Oleckich i jest prawobrzeżnym dopływem Biebrzy. Przepływa przez Jezioro Oleckie Wielkie i Jezioro Oleckie Małe. Za jej dalszy bieg uważa się rzekę Małkiń, łączącą Jezioro Selment Wielki z Jeziorem Stackim, stanowiącym część Jeziora Rajgrodzkiego przy wsi Stacze. Na odcinku od Jeziora Rajgrodzkiego i Rajgrodu aż do rzeki Ełk na terenie północnego Mazowsza, rzeka nosi nazwę Jegrznia. Całkowita długość rzeki wynosi 122,1 km. Powierzchnia zlewni zajmuje 1011,1 km/2. (Raport, 2008).
Okolice Wieliczek w połowie XVIII wieku. Jan Wladyslaw Suchodolec map of Kingdom of Prussia (1732, 1:100 000). Map XXIX. vergrösserte Sectiones der General-Charte von dem Königreich Preüssen wie daselbe in 4. folgende Districte abgetheilet. Koloryzacja cyfrowa.
Tereny wokół Wieliczek są rolnicze, z wielkim kompleksem lasów Kleszczewski Bór (Staats Forts Lyck, Kleszewener Revier), który jest położony na południowy - wschód od Wieliczek. Dominują bory mieszane sosnowo świerkowe, zaś obszary o glebach torfowych są zajęte przez bory świerkowo-torfowcowe. Występują w nich gatunki podlegające ochronie: brzoza niska, wierzba borówkolistna, wawrzynek wilczełyko. Lasy stanowią ostoję dla zwierząt, wśród których znajdują się gatunki zagrożone: ryś, wydra, bóbr, łoś, dzik, jeleń i borsuk.
W okolicy występują gleby wykształcone z glin lekkich, typu brunatnego oraz gleby bielicowe i rdzawe. Produkcja rolna jest ukierunkowana na uprawę zbóż: żyta, owsa i jęczmienia oraz hodowlę trzody i bydła.
Widok na Wieliczki około 1930 r. Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Nr. 12, 1986. S. 10. Koloryzacja cyfrowa.
Walory przyrodniczo-krajobrazowe opisywanego obszaru są znaczące w skali regionalnej i krajowej. W celu ochrony niezmienionej szaty roślinnej w dolinie rzeki Legi oraz z uwagi na występowanie wielu gatunków i zbiorowisk roślinnych uznawanych za rzadkie lub zagrożone wyginięciem, w 2005 r. utworzono Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Legi.
Omawiany obszar (według Kondrackiego) położony jest w regionie klimatu mazursko-podlaskiego, który należy do zimniejszych w Polsce. Klimat ten charakteryzuje się: długą zimą i krótkim latem, bardzo krótkim okresem wegetacji (około 190 dni), długim okresem zalegania pokrywy śnieżnej (około 130 dni). Średnia roczna temperatura w tym rejonie wynosi 5,3°C, zaś roczna suma opadów 593 mm.
Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Wieliczkach. 53°59'05.0" N 22°34'04.6"E
Najstarszy drewniany kościół na Mazurach - echo mazurskich opowieści.
NotebookLM
Miejscowość Wieliczki (niem. Wielitzken, od 1938 r. Wallenrode) w powiecie oleckim istniała już w 1540 r.
Po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego w 1525 r. Prusy Książęce stały się protestanckie. Parafia w Wieliczkach powstała w 1552 r., kiedy to osadzono jako proboszcza polskiego szlachcica Stanisława Rybińskiego (Ribinius), który przyjął wyznanie luterańskie. Budowę drewnianego kościoła ukończono w grudniu 1552 r. Kościół znajdował się w centrum wsi. Stał na pagórku górującym nad okolicą. W drugiej połowie XVI w. przy kościele zorganizowano szkołę.
Kolejnymi pastorami kościoła byli duchowni mający polskie nazwiska: Paweł Baranowski (Baranowius) - wcześniej był pastorem w Kalinowie, zmarł w 1608 r., Łazarz Baranowski - syn poprzedniego pastora, Michał Giżycki (Gisewius, Gizitzki), Jan Galiński (polski szlachcic, wcześniej katolik), Michał Giżycki (zmarł w 1692 r.), Wilhelm Giżycki (zmarł w 1688 r.), Michał Giżycki (zmarł 31 maja 1699 r.), Fryderyk Zieliński (wcześniej był diakonem w Świętajnie, zmarł 21 stycznia 1745 r.), Samuel Giżycki (zmarł w lipcu 1737 r.), Jerzy Olszewski (Ölschewius ) – zmarł 23 lipca 1746 r.).
Lista pierwszych pastorów i diakonów kościoła w Wieliczkach. Arnoldts D. H., D. Daniel Heinrich Arnoldts, Königlichen Preußischen Oberhofpredigers und Consistorialraths, kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den Lutherischen Kirchen in Ostpreußen gestandenen Predigern. Verleger Gottlib Lebrecht Hartung. Königsberg. 1777. S. 355.
Tłumaczenie na język polski powyższego dokumentu:
Stanisław Ribiński lub Ribinius, polski szlachcic, który po przejściu na wiarę luterańską przybył do Prus i został tu odwiedzony w 1552 roku przez biskupa Sperato. Margrabia również 14 grudnia tego roku nakazał mu pozostać tu jako pastor przez pewien czas. Przebywał tu nadal w 1554 roku.
2. Paul Baranowius urodził się w 1591 roku, a zmarł w 1608 roku. Wcześniej był pastorem w Kalinowen.
3. Lazarus (Laurentius) Baranowius, syn poprzedniego, został tym samym adiutantem i diakonem tego miejsca w 1600 roku, a także jego następcą. Zmarł na dżumę w 1625 roku.
4. Johann Pogorselius, były diakon tego miejsca, urodził się w 1625 roku, ale zmarł na dżumę w tym samym roku.
5. Mówi się, że L. Baranowius był tutaj w 1644 roku.
Po trzydziestu latach od założeniu parafii Wieliczki miała miejsce wizytacja kościelna. Zachował się z niej protokół z 12 maja 1581 r. ówczesnego biskupa pomezańskiego Jana Wiganda. Zawiera on, oprócz uwag i wskazań natury ściśle duszpasterskiej, spis inwentarza przedmiotów związanych z kultem religijnym. Wymienia się w nim m.in. 2 dzwony w wieży, 1 mały dzwon w szczycie, 1 mały dzwonek przy ołtarzu, lichtarze mosiężne, 2 kielichy z patenami - cynowy i srebrny, lniane obrusy, aksamit, a nawet nici i igły oraz skrzynie i skórzane worki. Z ksiąg liturgicznych protokół wymienia stary psałterz łaciński, postyllę oraz polski katechizm Lutra. Biskup Wigand postulował podniesienie uposażenia miejscowego proboszcza z 70 do 80 grzywien rocznie, a nauczyciela szkoły parafialnej z 20 do 26 grzywien.
W tamtych czasach sytuacja materialna ewangelickiego duchowieństwa w Księstwie Pruskim była niezwykle trudna. Od 1600 r. proboszczowi do pomocy przydzielano diakonów. Pierwszym był syn Paula Baranowiusa (1591-1608) Lazarus (Laurentius) Baranowius, który zmarł na dżumę w 1625 r. Jego następcą był diakon Johann Pogorselius, który także zmarł na dżumę w tym samym roku.
W czasie potopu szwedzkiego 8 października 1656 r., po bitwie pod Prostkami oddziały brandenburskie i szwedzkie poniosły klęskę i wycofały się. Sytuację tę wykorzystali Tatarzy, których oddział dowodzony przez Subchana Ghaziego Agi wdarł się do Prus Wschodnich, znacząc swój pochód pożarami i zgliszczami. Tatarzy spalili kościół, domy pastora i diakona oraz całą wieś. Mieszkańców, którzy nie zdążyli zbiec, zabito lub uprowadzono. Wydarzenia te odcisnęły trwały ślad w pamięci ludności. Dlatego w kościele przy ambonie umieszczono rzeźbione głowy tatarskie.
Według książki pastora Paula Gottlieba Kelcha z 1927 r.: „Wieś kościelna Wieliczki została zniszczona przez pożar wraz z kościołem i wszystkimi budynkami". W metryce wizytacji tego kościoła z 1666 r. napisano – „Kościół ten wraz z wszystkimi należącymi do niego budynkami został spalony i doszczętnie zniszczony przez nieprzyjacielski najazd Tatarów w 1656 r.”. Stare kroniki kościelne mówią dalej, że „prawie pozostała część wsi została także spalona. Ówczesny kapelan Gisevius zdołał uciec a Johann Gallim, został wzięty w niewolę”.
W ciągu dwóch lat w 1658 r. wybudowano nowy kościół.
W 1674 r. w drugą niedzielę adwentu kościół zniszczył wiejący z ogromną siłą huragan. Zerwany został dach oraz zawalił się strop. Kościół rozebrano i jeszcze raz podjęto trud odbudowy, jednak już nie na tym samym miejscu co poprzednie, ponieważ sądzono, że to miejsce "nie podoba się Bogu" (Gott nicht wohlgefällig). Kronika kościelna podaje, że z tego powodu ołtarz główny został przesunięty w kierunku zakrystii. Potwierdzają to pomiary.
Przesunięcie ołtarza od osi głównej kościoła o 24 cm.
Wokół starych fundamentów wykonano lekką konstrukcję zrębową posadowioną na planie prostokąta o wymiarach 31,80 m x 13,05 m. Fundamenty wykonano z kamieni polnych, na zaprawie wapiennej. Zbudowano kościół jednonawowy z wydzielonym prezbiterium zamkniętym trójboczna absydą. Korpus, chór i boczne aneksy wykonano z drewna modrzewiowego w konstrukcji zrębowej, węgłowanej na jaskółczy ogon. Kwadratowa, trzykondygnacyjna wieża posiadała konstrukcję szkieletową. Wykorzystano drewno z okolicznych lasów, bez użycia żelaznego gwoździa. Do kościoła dostawiono boczne kruchty od strony północnej i południowej, a także zakrystię przylegającą do prezbiterium od strony północnej.
Przedsionek od południowej strony kościoła był przeznaczony jako miejsce dla matek z dziećmi przed chrztem. Widniał tam napis: „Pozwólcie dzieciom przychodzić do mnie” (Nowy Testament, Ewangelia wg św. Marka, Mk 10, 13-16), który nadawał temu pomieszczeniu szczególnego charakteru. Wewnątrz stał stół i po obu stronach ławki.
W przedsionku północnym znajdowały się dwa stare zabytkowe elementy wyposażenia. Pierwszy był częścią dawnej galerii ambony z sentencjami w języku polskim. Ornamenty były w kolorach: białym i czerwonym. Na drugim elemencie, który pochodził z starego parapetu prezbiterium w pobliżu organów, widniała także inskrypcja w języku polskim: Dziękujcie Jemu za pokój i za zwycięstwo, jakie odniósł nasz król Fryderyk Wilhelm III nad Francuzami w 1814 r. - Alleluja! Chwała Bogu!
Nawa i kruchty nakryte zostały dwuspadowymi daszkami. Dachy kościoła były pierwotnie kryte strzechą, jak większość ówczesnych mazurskich zagród, dębowe gonty odporne na warunki atmosferyczne pojawiły się w 1768 r.
Wieliczki na mapie z 1914 r. Kreis Oletzko. Na północ od kościoła za drogą, zaznaczono zabudowania plebanii i budynki gospodarcze. Neue Spezialkarte des Kreises Oletzko. Oskar Eulitz Verlag. Lissa. 1914.
Chorągiewka na wieży kościoła. Fotografia z 2010 r.
Długość kościoła wraz z wieżą wynosiła 31,80 m, szerokość 13,05 m, wysokość do kalenicy dachu wynosiła 14,50 m. Wieżę o kwadratowej podstawie dobudowano w latach 1693 - 1694. Wieńczy ją czterospadowy dach z iglicą, kulą, chorągiewką z Inskrypcją „IHS 1693” oraz z krzyżem. (IHS to skrót pochodzący od greckiego słowa ICHTHYS, oznaczającego rybę, a jednocześnie będące anagramem od Iesous Christos Theou Yios Soter (czyt. Jesus Christos Theu Hyios Soter) czyli dosłownie „Jezus Chrystus, Boga Syn, Zbawiciel” lub oznacza skrót od greckiego imienia Jezus (czytany jako JES).
Według książki „Die Bau - und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen” w 1890 r. w wieży kościoła wisiały trzy bogato zdobione dzwony pierwszy z 1660 r., drugi z 1666 r. odlany przez Michała Dornmanna (Elbląg) i trzeci z 1762 r. odlany przez Gottlieba Abrahama Seewerta. Mały dzwon nieszporny dzwonił rano, w południe i wieczorem, drugi był dzwonem pogrzebowym.
Większy z nich w 1943 r. został zabrany dla potrzeb przemysłu wojennego. Został przewieziony do portu w Hamburgu, gdzie przetrwał bombardowania. Po zakończeniu II wojny światowej odnaleziono go w magazynie dzwonów w Hamburgu i przekazano do kościoła w miejscowości Wedel pod Hamburgiem. Dzwon waży około 2 ton, ma wysokość 320 cm a średnicę 82 cm. Na obwodzie dzwonu widnieje napis: „Mensch so oft du hörest meinen Klang, so bedenke des Lebens Untergang" (po polsku: Człowieku, ilekroć usłyszysz mój dźwięk, pomyśl o końcu życia). Na tabliczce dzwonu można przeczytać: „Durch das Feuer bin ich geflossen, Michael Dornmann hat mich gegossen. Anno 1600"” (po polsku: Przepłynąłem przez ogień, odlał mnie Michael Dornmann. W roku 1600). Według THB nr. 12 na płaszczu dzwonu powinna być data 1660.
Odnaleziony dzwon w miejscowości Wedel. Treuburger Heimatbrief, nr. 12., Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Nr. 12. s.10. Koloryzacja cyfrowa.
W 2025 r. na wieży kościoła w Wieliczkach wiszą dwa dzwony, jeden z 1924 r., który został wykonany w niemieckiej odlewni J. Weule w Bockenem am Harz (Dolna Saksonia, Niemcy). Na jego płaszczu znajduje się inskrypcja:
1924 / J. F. WEULE / BOCKENEM AM HARZ
Dzwon ten jest z żeliwa hartowanego (Eisenhartguss), które stanowiło tańszą alternatywę dla tradycyjnych dzwonów z brązu.
Dzwon ten do 1945 r. znajdował się w Cimochach. Do celów parafialnych i liturgicznych w 1924 r. wzniesiono tam dzwonnicę na dwa dzwony (co oznaczało, że dzwony były tam umieszczone w ramie), mimo że nie istniał jeszcze żaden kościół.
Firma Johann Friedrich Weule została założona w 1836 r. w Bockenem am Harz (powiat Hildesheim, Dolna Saksonia). Początkowo produkowano zegary wieżowe – wkrótce dołączyły dzwony i kompletne systemy wieżowe (zegary, kuranty i mechanizmy bicia). Od 1910 r. oprócz dzwonów z brązu, zaczęło produkować dzwony żelazne. Podczas i po I wojnie światowej występował niedobór metalu (wiele dzwonów z brązu przetapiano na cele wojskowe). W związku z tym, w latach 1917–1935, Weule zajmowało się głównie odlewaniem dzwonów żeliwnych.
Dzwon z 1924 r. jest typowym świadectwem ery dzwonów ratunkowych po I wojnie światowej.
Dzwon z 1924 roku w wieży kościoła w Wieliczkach.
Drugi dzwon "Św. Jan Chrzciciel" został konsekrowany 19 sierpnia 1979 r. przez Ks. Biskupa Warmińskiego Józefa Glempa.
Na płaszczu dzwonu znajduje się inskrypcja:
NA CHWAŁĘ BOŻĄ I POŻYTEK DUCHOWY / WIERNYCH PAR. WIELICZKI 1979
oraz
ODLEWNIA DZWONÓW / A. KRUSZEWSKIEGO / w WĘGROWIE
W 1974 r. firma ta wykonała dzwony zegarowe do nowego zegara na Zamku Królewskim w Warszawie.
Dzwon "Św. Jan Chrzciciel" w wieży kościoła w Wieliczkach.
Zaproszenie na konsekrację nowego dzwonu w 1979 r.
Widok na kościół od południa. Fotografia z 2010 r.
Widok na kościół od południa. Fotografia z 2022 r.
Nową świątynię zbudowano w latach 1674 – 1676.
W 1677 r. kościół poświęcił arcyprezbiter z Reszla, ówczesny zwierzchnik parafii ewangelickich.
Świątynia dotrwała do naszych czasów jako najstarszy modrzewiowy kościół na Warmii i Mazurach. W pobliżu Prostek znajduje się świerkowy kościół w Ostrymkole z 1667 r.
Rysunki i przekroje kościoła z 1911 r. Dethlefsen R., Bauernhäuser und Holzkirchen in Ostpreußen: mit Unterftützung der Königlich Preuß. Staats-Regierung und des Provinzialverbandes Ostpreußen. Berlin 1911.
Rzut przyziemia kościoła z 1911 r. Dethlefsen R., Bauernhäuser und Holzkirchen in Ostpreußen: mit Unterftützung der Königlich Preuß. Staats-Regierung und des Provinzialverbandes Ostpreußen. Berlin 1911.
Ołtarz główny z 1708 r. Fotografia z 2022 r.
Ołtarz główny po renowacji w 2010 r. Fotografia z 2022 r.
Podczas budowy kościoła w 1676 r. pod posadzką zbudowano z cegieł na zaprawie wapiennej dwa grobowce. Grobowiec przy ołtarzu został przekazany właścicielom majątku w Gutach (Gutten), którzy otrzymali w ten sposób specjalny przywilej na chowanie zmarłych członków rodziny. Od 1576 r. w majątku Guty mieszkali potomkowie zasadźcy Olecka Adama Wojdowskiego (Woynoffski, Woydoffsky). W 1688 r. majątek Guty był nadal w rękach Kazimierza z rodziny Wojdowskich. Krypta grobowa od strony wieży służyła do pochówku proboszczów, kaznodziejów, rektorów i ojców kościoła. Ostatnim duchownym pochowanym w tej krypcie był rektor Daniel von Groß. Studiował teologię, a do końca życia pozostał rektorem w Wieliczkach.
W 1812 r. zarząd kościoła zwrócił się do ówczesnego właściciela majątku Guty, starosty oleckiego Karla Heinricha von Morsteina, aby wyremontował grobowce. Jednak starosta w zamian za naprawienie krypt chciał otrzymać kawałek ziemi uprawnej do wyłącznego użytku (równy wartości grobowca). Nie doszło do porozumienia i krypty zostały zasypane.
Do połowy XIX wieku w Prusach Wschodnich były tylko cztery kościoły drewniane: w Ostrymkole i Kalinowie w powiecie ełckim, w Wieliczkach w powiecie oleckim oraz w Różyńsku Wielkim w powiecie piskim. Do dzisiejszych czasów pozostały tylko dwa w: Ostrykole (z 1667 r.) i w Wieliczkach.
Pierwszym zanotowanym w 1560 r. kapłanem w Ostrymkole był Leonard Choinowski a w Wielczkach w 1552 r. Stanisław Rybiński. Arnoldts D. H., D. Daniel Heinrich Arnoldts, Königlichen Preußischen Oberhofpredigers und Consistorialraths, kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den Lutherischen Kirchen in Ostpreußen gestandenen Predigern. Verleger Gottlib Lebrecht Hartung. Königsberg. 1777. S. 333.
Zabytkowy wystrój wnętrza świątyni, mimo upływu kilku wieków, prawie w ogóle się nie zmienił. Kościół przeszedł wiele remontów, ale nie stracił swojego barokowego uroku.
Wewnątrz znajduje się późnobarokowy ołtarz, rzeźbiony przez Bildhauera Schöbela z Margrabowy (1708 r.). Wielokrotnie poddawany był renowacji, m.in. w latach 1925-1927, a także na przełomie lat 50-tych i 60-tych XX wieku.
W polu głównym ołtarza znajduje się grupa ukrzyżowania: Chrystus na krzyżu, po jego prawej stronie stoi św. Jan, a po lewej Matka Boża. Po obu stronach znajdują się dwie pary kręconych, korynckich kolumn. Z prawej strony pomiędzy kolumnami umieszczona jest rzeźba przedstawiająca św. Piotra z kluczami w ręku, zaś po lewej stronie postać św. Pawła.
Na górnej kondygnacji pomiędzy mniejszymi kolumnami, w czworobocznym polu umieszczony jest Baranek Boży otoczony czterema główkami aniołów. Na tym poziomie po obu stronach w czasie ostatniej renowacji w 2010 r. ustawiono dwie figury.
Na najwyższym poziomie ołtarza na tarczy znajdował się napis w języku łacińskim „DEO OPTIMO MAXIMO” (Bogu Najlepszemu Najwyższemu), który usunięto w 2010 r. W tym miejscu znajduje się obecnie figura Jezusa Zmartwychwstałego oraz dwie figury aniołów z rozłożonymi skrzydłami, które dawniej były na niższej kondygnacji. Obie kondygnacje zdobione są rzeźbionymi w drewnie uszakami. Ołtarz pomalowany jest na czarno, dekorowany pozłacanymi oraz malowanymi w jednolitym kolorze cielistym, niebieskim i żółtym.
Ołtarz główny z 1708 r. Fotografia z 2002 r.
Ołtarz główny z 1708 r. Fotografia z 2022 r.
W ołtarzu znajduje się drewniane tabernakulum z płaskorzeźbioną dekoracją w formie napisu A i Q. Zostało ono wykonane w 1950 r. przez artystów poznańskich, którzy dostosowali je do barokowego stylu ołtarza.
Obok ołtarza głównego znajduje się drewniana, bogato zdobiona zabytkowa chrzcielnica w kształcie kielicha. Chrzcielnicę zmontowano w XIX wieku z części pochodzących z około 1660 r.
Kunsztownie wykonana chrzcielnica z pozostałości starego kamienia chrzcielnego. Kula – symbolizująca ziemię – tworzy zwieńczenie wraz z krzyżem. Fotografia z 1930 r. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
Po prawej stronie od ołtarza (na ścianie południowej) znajduje się drewniana ambona z baldachimem. Została ufundowana przez pastora Michała Giżyckiego herbu „Gozdowa” i jego małżonki Catariny Wronicy von Brauswaldin. Świadczy, o tym znajdujący się w wewnętrznej stronie napis: „M G. - CUP GEMAHLET ANNO 1712”.
Kolorystyka ambony kościoła w Wieliczkach. Fotografia z 2022 r.
Ambona z herbami fundatorów odbudowy kościoła: Michała Giżyckiego (Gisewiusa) herbu „ Gozdowa” i jego żony z domu von Brauswaldin. Fotografia z 2022 r.
GEMAHLET ANNO 1712 - Malowane w 1712 r.
Ambona była odnowiona przez F. Oleszkiewicza w 1926 r.
Erneuert durch Tischler Franz Oleschkewitz Wielitzken 1926 - (Odnowiono przez cieślę Franz Oleschkewitz Wieliczki 1926).
Baldachim ambony kościoła w Wieliczkach. Fotografia z 2022 r.
Z lewej strony ambony dawniej wsiał na słupie stary mosiężny żyrandol z inicjałami: J.D.Z. Anno 1717, ofiarowany przez Jakoba Dzikońskiego z Wilkas.
W części prezbiterialnej kościoła, na północnej ścianie, znajduje się także ołtarz boczny, architektoniczny, dwukondygnacyjny ze zwieńczeniem. Ołtarz pochodzi prawdopodobnie z 1654 r. z wyposażenia dawnego kościoła, jego twórca jest nieznany. W części dolnej, namalowana jest scena Ostatniej Wieczerzy, której charakterystyczną cechą jest ubiór postaci we współczesne autorowi stroje. Po lewej stronie tego obrazu przedstawione jest Zwiastowanie, a po prawej Narodzenie Chrystusa.
Nad nimi, w sztucznie zbudowanej kondygnacji umieszczona jest kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej otoczona rzeźbioną dekoracją pochodzącą z ołtarza głównego oraz uszakami z ambony. Autorką kopii z 1959 r. jest Krystyna Orzechowska. Na drugiej kondygnacji przedstawiono Ukrzyżowanie. Rzeźbiony w drewnie Chrystus na krzyżu umieszczony jest na tle sceny malarskiej przedstawiającej modlące się pod krzyżem postacie Maryi i św. Jana.
Ołtarz z 1654 r. przy wejściu do zakrystii. Fotografia z 2022 r.
Nad samym łukiem, na ciemnej ramie znajduje się napis: „GVINE CHRYSTUS PECCATO MUNDAT AB OMNI ET PENITUS IUSTOS EFFICIT ANTE DEUM ANNO 1654 RENOVATION - 1708” (Chrystus oczyszcza z grzechu świat i wszystkich czyni do głębi sprawiedliwymi, przed rokiem Bożym 1654 - odnowione - 1708). Ołtarz wieńczy trójkątny szczyt, w którym w owalu namalowana jest postać Chrystusa trzymającego w prawym ręku kulę ziemską z krzyżem. To niezwykłe, że to dzieło sztuki uniknęło zniszczenia przez pożar, kiedy Tatarzy spalili kościół w 1656 r.
Organy z 1791 r. Fotografia z 2010 r.
Naprzeciw głównego ołtarza umieszczony jest chór muzyczny z bocznymi emporami, wsparty na 10 filarach. W kościele znajdują się organy wykonane w 1791 r. przez Georga Adama Nepperta, budowniczego organów z Insterburga.
George Adam Neppert został po raz pierwszy odnotowany jako uczeń Adama Gottloba Caspariniego w Królewcu około 1782 r., dla którego w kolejnych latach realizował kilka projektów. W 1788 r. Neppert otrzymał licencję na budowę organów w Insterburgu. Do 1802 r. zbudował 22 nowych organów.
George Adam Neppert w 1791 r. zbudował organy w kościele luterańskim w Schirwindt (lit. Širvinta, ros. Кутузово, obwód królewiecki). Organy składały się jednego manuału i ośmiu rejestrów. W 1859 r. zostały one przeniesione do kościoła ewangelickiego w Wieliczkach.
Takie same organy wykonał do kościoła w Gryszkabuda (lit. Griškabūdis). Tam na piszczałce organowej umieścił inskrypcję: George Adam „Neppert König / Priwiligerter Orgel / Bauer in / Insterburg in Jahr / Anno 1804”.
Mechanizm organów i kontuar zostały odbudowane w latach 1902-1908 przez organmistrza Carla Novaka z Królewca. Po zniszczeniach podczas I wojny światowej w 1920 r. zostały naprawione oraz rozbudowane przez tego samego organmistrza (Manuały - II/P, rejestry - 15). Organy zostały gruntownie odrestaurowane około 1938 r. po tym, jak drewniane piszczałki bardzo ucierpiały od ciepłego powietrza z ogrzewania. Przetrwał jedynie prospekt historyczny (przednia część szafy organowej) kompozycjnie nawiązujący do typowego rokokowego wystroju wnętrz kościołów w Królewcu, za którym stoi instrument Carla Novaka z początku XX wieku. Obecnie organy są nieczynne.
Prospekt wsparty jest na balustradzie empory i tworzy trójdzielną kompozycję, której środkowa część z największymi, półkoliście wysuniętymi piszczałkami jest wyższa od dwóch bocznych. Między trzema, dużymi zestawami piszczałek znajdują się dwa rzędy małych ustawione w linii prostej. Wszystkie piszczałki, zarówno od dołu jak i od góry zwieńczone są bogato rozczłonkowanymi gzymsami i ozdobione ornamentami o nieregularnej formie ze stylizowanymi muszlami i małżowinami. Te rzeźbione ornamenty wypełniają przestrzenie między sekcjami piszczałek i tworzą po zewnętrznej stronie uszaki. Kolorystka prospektu jest identyczna jak w ołtarzach i ambonie.
Na ścianie południowej zawieszony jest duży obraz przedstawiający najazd tatarski na Wieliczki, wykonany techniką olejną na płótnie. Fotografia z 2014 r.
Naprawy konstrukcji kościoła z biegiem lat stały się konieczne. W tym celu król rozkazał 20 grudnia 1746 r. aby na ten cel przeznaczyć 9 dębów i drewno świerkowe. 26 kwietnia 1768 r. kosztem 547 talarów przebudowano dotychczasową strzechę kościoła na dach pokryty gontem dębowym. W 1797 r. dach kościoła został pokryty dachówkami z wypalonej gliny (w typie ogony bobrów). W 1810 r. boczne ściany kościoła - wykonane z poziomo nałożonych na siebie belek (Blockbauweise) wzmocniono śrubami z pionowymi belkami na ścianach zewnętrznych i wewnętrznych. Jednocześnie ściany zewnętrzne obłożono deskami, aby chronić ściany nośne (z belek) przed czynnikami atmosferycznymi.
Wzmocnienia z pionowych belek widoczne na ścianach kościoła po usunięciu desek w czasie remontu w 2025 r.
W połowie XVIII wieku szkoła parafialna została włączona do sieci szkół państwowych. W 1833 r. do szkół na terenie parafii Wieliczki uczęszczało 613 dzieci polskich i 23 dzieci narodowości niemieckiej. Do tej szkoły na przełomie XVIII i XIX wieku uczęszczał, późniejszy pisarz i filozof Chrystian Lach Szyrma, który urodził się w Wojnasach i został ochrzczony 22 grudnia 1790 roku w kościele w Wieliczkach przez pastora Chrystiana Wolffa.
Jak pisał Ryszard Demby w książce "W straduńskiej puszczy...": "Krewna ojca Chrystiana Lacha - Urszula Lachowa - musiała być gorliwą katoliczką, skoro kazała się pochować na katolickim cmentarzu w Raczkach, a nie na ewangelickim w Wieliczkach. Proces protestantyzacji wsi postępował jednak szybko, skoro w 1838 r. w parafii na 2850 ewangelików było 183 katolików".
Widok na kościół od południa około 1930 r. Bilder aus Ostpreussen. II. Reg.-Bez. Gumbinnen. Verlag für Städtebau 1933. Koloryzacja cyfrowa.
W 1876 r. obchodzono dwusetną rocznicę istnienia kościoła. Odbyło się wówczas nabożeństwo w języku polskim, a mowę w języku polskim wygłaszał superintendent Schellong z Olecka.
Do 1910 r. parafia obejmowała ponad 19 wsi (obecnie 15).
Kiedy wybuchła I wojna światowa, był czas żniw. Wypowiedzenie wojny w sobotę 1 sierpnia 1914 r. uderzyło w parafian jak grom z jasnego nieba. W niedzielę o godzinie 7 rano do kościoła przybyli pierwsi wierni. Dwudziestu trzech wezwanych do wojska poprosiło o podanie Komunii Świętej, argumentując, że nie mogą czekać z przyjęciem Komunii do pełnego nabożeństwa, gdyż muszą stawić się na stacji kolejowej w Olecku o godzinie 10.00, a ich żony poprosiły proboszcza o chrzest nowo narodzonych dzieci, kiedy ojcowie są jeszcze w domu.
Pastor Paul Kelch w rozpoczął nabożeństwo. Kościół był wypełniony po brzegi. W przejściach, przy drzwiach stało wielu wiernych, którzy nie znaleźli miejsca w ławkach kościoła. Ksiądz wygłosił kazanie o psalmie 46. Podczas kazania nakłonił wiernych do uklęknięcia i odśpiewania wersetu: „Z wielką potrzebą wołam do Ciebie, Panie Boże, wysłuchaj mego wołania”. Błagalne wołanie do Boga wypełniło wnętrze kościoła, a wielu wiernych głośno szlochało. Pastor wspominał to nabożeństwo jako najbardziej wstrząsające w swojej 41-letniej posłudze kapłańskiej.
W czasie wojny w kościele odprawiano msze dla żołnierzy w obrządku protestanckim i katolickim. Proboszcz udostępniał kościół katolickiemu kapelanowi wojskowemu.
W Wieliczkach 14 lutego 1915 r. w czasie odwrotu Rosjan z Prus Wschodnich, na skutek ostrzału artyleryjskiego we wsi zostało zniszczonych 19 budynków. Zniszczeniu uległy również mury kościoła, ołtarz, ambona, a plebania wraz budynkami gospodarczymi spłonęły. Kościół został poważnie uszkodzony przez trzy pociski. W suficie były otwory wielkości drzwi.
Większość zniszczeń została naprawiona już w 1915 r. ze środków pochodzących z zaliczkowych odszkodowań wojennych. Szybko jednak okazało się, że kościół wymaga gruntownego remontu. Od sierpniu 1925 r. remontem zajął się rządowy architekt rejencji dr. inż. Erich Schneck. Koszty odbudowy pierwotnie szacowane na 20 000 marek ostatecznie osiągnęły one kwotę około 42 000 marek. Przez dwa lata w kościele nie było nabożeństw. Msze odprawiano w szkole, w plebanii lub w ogrodzie. Malowanie kościoła wykonał berliński malarz kościelny Ernst Fey.
Opis wnętrza kościoła po remoncie w latach 1925-1927 przedstawiony został w książce Rudolfa Grenza „Der Kreis Treuburg. Ein ostpreußisches Heimatbuch” na stronach 202-213.
Nad portalem wejściowym umieszczono napis: „Tak jak jeleń pragnie wody ze strumienia, Moja dusza garnie się do Ciebie, Boże!" (Psalm 42.2). Na belce biegnącej w poprzek kościoła, na wysokości ambony, po stronie zwróconej w stronę organów, można było przeczytać napis: "Dem Dreieinigen Gott zu Ehren und zu seeliger Erbauung seiner Gemeine ist diese Kirche gebauet. Anno 1676" - „Ten kościół został zbudowany na cześć Trójjedynego Boga i dla błogosławionego zbudowania Jego wspólnoty. Anno 1676”.
Po drugiej stronie, naprzeciw ołtarza, na tej samej belce był napis: „An welchem Ort Ich meines Namens Gedächtnis stiften werde, da will Ich zu Dir kommen und Dich segnen. Exod. Cap. 20, Vers 24“ - „Na każdym miejscu, gdzie każę ci wspominać moje imię. Przyjdę do ciebie i będę ci błogosławił” (Stary Testament, Księga Wyjścia, rozdział 20, wers. 24, tłumaczenie z Biblii Tysiąclecia). Malarzem był Johann Kuhn.
Napisy na belce biegnącej w poprzek kościoła. Boetticher A., Die Bau - und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen. Kommissionsverlag von Bernh. Teichert. Königsberg 1899. S. 122-123.
Widok na wnętrze kościoła w 1927 r. Na poziomej belce widoczny był napis. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
Po obu stronach ołtarza znajdowały się malowidła ścienne przedstawiające czterech ewangelistów: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana w większych niż naturalnej wielkości postaciach.
Na suficie znajdowały się trzy malowidła symbolizujące Trójcę Świętą. Przed ołtarzem było to „Oko Boga”, które czuwa nad wiernymi. Wokół symbolu wypisane było motto: „Oczy kieruję na wiernych w kraju, ażeby ze mną mieszkali.” (Stary Testament, Księga Psalmów 101,6). Niezależnie od tego, w którym miejscu w kościele stał wierny, zawsze myślał, że jest obserwowany.
Malowidło na suficie przed ołtarzem „Oko Boga”. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 396.
W środku nawy było kolejne malowidło sufitowe „Baranek”, symbol chrześcijańskiej religii zbawienia. Wokół symbolu wypisane było motto: „Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata”. (Nowy Testament, Ewangelia wg św. Jana, J 1,29).
Malowidło na suficie „Baranek”. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 396.
Przed organami było malowidło „Biała Gołębica”, symbol Ducha Świętego. Wokół symbolu wypisane było motto: „A gdy Jezus został ochrzczony, natychmiast wyszedł z wody. A oto otworzyły Mu się niebiosa i ujrzał Ducha Bożego zstępującego jak gołębicę i przychodzącego na Niego”. (Nowy Testament, Ewangelia wg św. Mateusza, Mt 3,16).
Malowidło na suficie „Biała Gołębica”. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 396.
Malowidła sufitowe zostały zamalowane w latach 1949-1963. Obecnie na suficie znajdują się mniejsze malowidła bez napisów.
Z sufitu zwisały trzy mosiężne żyrandole. Wiszący obok organów został ofiarowany przez parafian w 1876 r. 200-lecia kościoła. Środkowy duży żyrandol został wykonany w 1927 r. przez Paula Jakoba w Królewcu według projektu dr inż. Ericha Schnecka na podstawie dwóch innych istniejących żyrandoli. Żyrandol w pobliżu ołtarza był także darem. Widniały na nim nazwiska: Balthasar Geisen von Markowski, Catarine Halmen i data 1643.
Widok na wnetzre kościoła w 1927 r. Na poziomej belce widoczny był napis. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 395. Koloryzacja cyfrowa.
Po prawej stronie ołtarza znajdowały się dwa masywne świeczniki ołtarzowe z 1633 r. wykonane z mosiądzu, ofiarowane kościołowi przez panią Komorowską z Raczek. Po lewej dwa kolejne świeczniki były wykonane na wzór pierwszych w latach dwudziestych XX wieku jako dar od kupca Ryszarda Lutzkiego z Olecka.
W 1927 r. całkowicie odbudowano i zmieniono zakrystię. W wnętrzu widoczny był napis: „Ja jestem drogą, prawdą i życiem. Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej, jak tylko przeze Mnie." (Nowy Testament, Ewangelia wg św. Jana, Jan 14,6). Obok masywnego stołu z fioletowym obrusem był wysoki, obity skórą fotel i dwa inne skórzane krzesła. Na stole stał rzeźbiony krucyfiks z dwoma wysokimi srebrnymi świecznikami. Ten dar został zakupiony w 1876 r. z darowizny 600 talarów proboszczów Fabera i Wolffa z 1790 r. Z sufitu zwisał mosiężny żyrandol.
Ambona kościoła w Wieliczkach. Fotografia z 1930 r. oraz widok wnętrza zakrystii około 1927 r. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 394. Koloryzacja cyfrowa.
Według źródła z XIX wieku (Boetticher, 1889) w zakrystii, na ścianie zachodniej, znajdowało się płótno z dwoma sercami i napisem: Oboje za życia i śmierci pobrali się, jako dobrze sytuowana, szlachetna i cnotliwa kobieta Catharina Veronica z domu Brauswaldtin zmarła spokojnie 14 maja 1699 r., oraz Michael Gizitzki.
W czasie zakładania ogrzewania w 1927 r. pod posadzką kościoła, natrafiono na 23 trumny. Trumny stały w trzech rzędach jedna na drugiej. Kości tych, którzy w nich spoczywali, pozostały nienaruszone. Ich szczątki zostały ponownie pochowane w innym miejscu. W trumnach znaleziono dziewięć małych miedzianych monet. Sześć z nich nosi napis: SOLID PRUSSIA DUCALIS i były z lat 1649, 1654, 1693, 1709, 1710, 1763 (jedna z monet była bita w Elblągu). Inne monety zidentyfikowano jako - II GROSSUS DUPLEX REGNIPRUSE 1703, FRIDERICUS BORUSSORUM REX 1752 oraz jako SCHILLING PREUSS 1810. Znaleziony również pozłacany miedziany pierścionek bez napisu i daty. Znaleziska przekazano do muzeum w Ełku.
Ołtarz główny w 1927 r. W głębi fotografii widoczne są napisy na ścianach kościoła. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 392. Koloryzacja cyfrowa.
W 1923 r. Mieczysław Orłowicz w „Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii” napisał, że osobliwością Wieliczek jest stary drewniany kościół: „Budowla to zresztą dość ciężka z niezgrabną czworoboczną wieżą, a całość nie posiada wdzięku polskich kościółków drewnianych XVI i XVII w.”.
W I wojnie światowej linia frontu przebiegała przez obszar powiatu oleckiego. Do długotrwałych i zaciętych walk doszło między Wieliczkami i Cimochami we wrześniu i listopadzie 1914 r. Na pamiątkę tragicznych wydarzeń w Wieliczkach w dniu 5 sierpnia 1927 r., po prawej stronie od bramy prowadzącej do kościoła, odsłonięto pomnik poświęcony 169 poległym mieszkańcom z parafii.
W okresie międzywojennym na przedniej części pomnika widniał napis w języku niemieckim: UNSERN GEFALLENEN 1914–1918. (Naszym poległym 1914 - 1918). Na obelisku umieszczono pionowo czarny, metalowy miecz. W realizacji pomysłu służył pomocą budowniczy rejencyjny dr inż. Erich Schneck, który nadzorował budowę Powiatowego Pomnika Wojennego w Olecku.
Pomnik poświęcony ofiarom I wojny światowej. Treuburger Heimatbrief, nr. 12., Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Koloryzacja cyfrowa.
Na terenie parafii znajdują się cmentarze z I wojny światowej (w Wieliczkach, Markowskich, Nowym Młynie, Sobolach i Norkach) wpisane na listę ewidencji zabytków.
W 1927 r. z okazji jubileuszu 250-lecia budowy kościoła, jego wnętrze gruntownie odnowiono, dzięki pracy wiernych i pastora Kelcha.
W prezbiterium po obu stronach ołtarza, poniżej postaci ewangelistów, umieszczono cztery tablice (po dwie z każdej strony) upamiętniające 169 mieszkańców parafii, którzy zginęli w latach 1914-1918. Nad tablicami był napis: „Sei getreu bis an den Tod, so will ich dir die Krone des Lebens geben” (Bądź wierny aż do śmierci, a dam ci koronę życia. Apokalipsa Jana 2,10).
W latach 1933-1944 pastorem kościoła był Werner Marienfeld, który zasłynął z odważnych jak na owe czasy antynazistowskich poglądów. Za swoje poglądy był prześladowany, usiłowano go zastraszyć, zakazano mu odprawiania nabożeństw i wygłaszania kazań.
Widok na plebaniw w okresie międzywojennym. Fotografia ze zbiorów. Z. Bereśniewicza.
Plebania przy kościele zapewne istniała od początku kiedy zbudowano kościół. Wiadomo, że budynek został odbudowany z drewna po najeździe tatarskim, na lewo od głównej bramy (obecnie jest tam parking). W 1806 r. plebania spłonęła. Wkrótce budynek został odbudowany na starym miejscu, z inicjatywy pastora Fabera. W latach 1856-1864 budynek rozebrano i sprzedano.
Nową murowaną plebanię z budynkami gospodarczymi odbudowano za drogą, w miejscu położonym na północ od kościoła. Budynki gospodarcze nadal były pokryte strzechą, dopiero w latach 80-tych XIX wieku, z inicjatywy pastora Hensla ich dachy pokryto dachówką.
Plebania oraz stodoła parafialna zostały spalone 14 lutego 1915 r. przez Rosjan, podczas ich odwrotu po zimowej bitwie nad jeziorami mazurskimi. Stodoła została odbudowana w 1917 r. Odbudowę plebanii zakończono dopiero w 1923 r. Budynki spłonęły w 1945 r. i nie zostały odbudowane.
Widok na spaloną plebanię w 1915 r. Fotografia ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
W latach osiemdziesiątych XX wieku, zbudowana została nowa plebania. Projektantem był olecki architekt Janusz Pawłowski. Jednak proboszcz Stanisław Karwowski oraz jego następcy nie wprowadzili się do tego budynku.
Na prawo od drogi prowadzącej do kościoła od początku XVIII wieku znajdował się szpital, dom wdów oraz szkoła. Budynek szpitala spłonął w 1761 r., ale wkrótce został odbudowany na starym miejscu. Szkoła została wyremontowana w 1806 r.
Budynek szkolny został podpalony 14 lutego 1915 r., przez wycofujących się Rosjan. Wtedy spłonął również dom wdów i szpital, ale pożar udało się jeszcze ugasić nacierającym na Rosjan wojskom niemieckim. Podczas odbudowy w 1923 r. dom wdów i szpital połączono w jeden obiekt parafialny. Po przejściu na emeryturę mieszkał tam pastor Kelch z żoną i córką Margarethe. Nadal miał tytuł asystenta kaznodziei, a w wolnych chwilach zajmował się pszczelarstwem (miał w ogrodzie prawie 100 uli). Po II wojnie światowej te pomieszczenia zostały zasiedlone przez gminę.
Widok z cmentarza na kościół w Wieliczkach. Fotografia z 2003 r.
W 1810 r. władze pruskie wydały rozporządzenie, aby zaprzestać chowania zmarłych wokół kościołów i na terenie miejscowości. Wkrótce potem podjęto decyzję o zlokalizowaniu nowego cmentarza, na pagórku 150 metrów od wsi w kierunku południowo-wschodnim. Z kościoła na cmentarz prowadziła ścieżka biegnąca przez mostek nad strumieniem płynącym przez łąki. Do dzisiaj na cmentarzu zachowało się niewiele nagrobków i krzyży. Dawny cmentarz otaczają teraz groby zmarłych wyznania katolickiego.
Żeliwny krzyż z nagrobka na cmentarzu ewangelicki w Wieliczkach z inskrypcją: Hier / ruhet / in Gott, / Mein liber Vater Torfmeister / MICHAEL TRIMKOWSKI / geb.d. 2 Sept. 1831 gest.d. 21 März 1906. Fotografia z 2003 r.
W czerwcu 1944 r. przez Wieliczki przejechały wozy uciekinierów z krajów nadbałtyckich zajętych przez Armię Czerwona. Linia frontu zbliżała się do granicy Prus Wschodnich. 28 lipca 1944 r. z związku planowaną letnią ofensywą Armii Czerwonej, zarządzona została pierwsza ewakuacja. Uciekinierzy na drabiniastych wozach przykrytych plandekami odjeżdżali w kierunku zachodnim. Część starszych mieszkańców oraz kobiety i dzieci, musieli stawić się na dworcu kolejowym w celu przewiezienia do Reszla, Pieniężna i Braniewa. Niektórzy z nich zostali od razu skierowani do Turyngii i Saksonii. Na miejscu mieli pozostać mężczyźni, których można było zatrudnić w pracach polowych. W okresie od 16 do 22 października 1944 r. z pozostałych mężczyzn zostały powołane oddziały Volkssturmu, jako siła pomocnicza wojska do obrony. Kolejna ewakuacja ludności Olecka nastąpiła po 22 października. Tym razem transporty zostały skierowane do Mrągowa.
21 stycznia 1945 r., z powiatu oleckiego wycofały się oddziały Volkssturmu. Uznano, że słabo uzbrojone oddziały nie mają żadnych szans powstrzymania nacierających żołnierzy sowieckich.
23 stycznia 1945 r. Wieliczki zostały zajęte bez walki przez Armię Czerwoną. Kilkumiesięczny pobyt żołnierzy radzieckich przyniósł bardzo wiele szkód, strat i tragedii ludzkich.
Wkrótce do niektórych gospodarstw wrócili dawni właściciele, którzy nie ewakuowali się wcześniej w głąb Niemiec. Inne gospodarstwa zaczęli zajmować nowi mieszkańcy, którym te majątki przydzielił Państwowy Urząd Repatriacyjny w Olecku. Przybywała tu głównie ludność z okolicznych bardziej zniszczonych powiatów, osadnicy z województwa białostockiego oraz przesiedleńcy w ramach akcji „Wisła” z 1947 roku.
W 1948 r. w gminie Wieliczki mieszkało 2887 Polaków i tylko 104 Niemców.
Kościół w Wieliczkach został przejęty przez katolików i odremontowany. Stary cmentarz, który znajdował się wokół kościoła został zniwelowany. 11 sierpnia 1946 r. kościół poświecił proboszcz parafii Gąski – Wieliczki ks. Edward Kleino. Na początku ks. Kleino na msze i lekcje religii dojeżdżał z Gąsek, gdyż w tym czasie budynki kościelne były zamieszkane przez zakwaterowane tam osoby. Konflikt o te budynki trwał przez wiele lat. Parafię erygował 7 września 1956 r. ks. infułat Stefan Biskupski. Parafia otrzymała nazwę - pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.
W latach 1958-1963 proboszczem parafii w Wieliczkach był ks. Mieczysław Józefczyk, który urodził się w Bieszczadach. W trakcie II wojny światowej walczył jako żołnierz Armii Krajowej w Powstaniu Warszawskim. Po zakończeniu II wojny światowej działał w strukturach niepodległościowego podziemia. W 1950 r. ukończył Wyższe Seminarium Duchowne „Hosianum” w Olsztynie. Był proboszczem parafii w Dubeninkach, Węgorzewie i Elblągu. W 1978 r. uzyskał tytuł doktora teologii w zakresie socjologii religii na Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Był wykładowcą w Wyższym Seminarium Duchownym w Elblągu oraz konserwatorem zabytków diecezji elbląskiej. Napisał sześć książek o historii Elbląga. Został uhonorowany wieloma odznaczeniami i medalami. Ks. infułat dr Mieczysław Józefczyk zmarł 25 grudnia 2019 r.
Szyld na drzwiach kościoła od strony zachodniej. Fotografia z 2022 r.
Drzwi do zakrystii kościoła w Wieliczkach. Fotografia z 2022 r.
W latach 1949-1963 dokonano kolejnych remontów kościoła dzięki dotacji Ministra Kultury i Sztuki. Rozpoczęto gruntowny remont, ponieważ w wyniku działań wojennych konstrukcja groziła zawaleniem. Poprawiono dach, wymieniono podwaliny pod prezbiterium. Malowanie całej świą¬tyni wykonali plastycy z Białegostoku: Józef Lotowski i Jan Moczydłowski. Zamalowano dekoracje, aby nie przypominały ewangelickiej przeszłości świątyni. W 1959 r. zdjęto z dachu dachówkę i zamieniono ją na gont, naprawiono fundamenty i wymieniono niektóre fragmenty ścian wstawiając nowe deski. W pracach remontowych aktywny udział brał mój ojciec Józef i dziadek Antoni mieszkający wtedy w Małym Olecku. W 1963 r. dokonano kompletnego odmalowania nowej polichromii pozostawiając w prezbiterium postacie czterech ewangelistów.
21 marca 1956 r. obiekt został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych pod nazwą: Wieliczki - kościół parafialny pw. narodzenia NMP z polichromią wnętrza (nr rejestru zabytków: A-136).
Szyld drzwi z kościoła od strony zachodniej. Fotografia z 2022 r.
Szyld z drzwi kościoła od strony południowej. Fotografia z 2022 r.
W 2006 r. przeprowadzono remont kamiennego ogrodzenia przykrytego gontem oraz zbudowano kamienną kaplicę, która przypomina grotę. Kaplica jest posadowiona na wysokim cokole, nakryta dwuspadowym dachem z gontu. Wewnątrz znajduje się figura Matki Bożej.
 |
Stanisław Rybiński 1552-1591 Paweł Baranowski (Baranowius) 1591-1608 Łazarz Baranowski (Baranowius) 1608-1625 Michał Giżycki 1625-1651 Jan Galiński (Galini) 1651-1656 Michał Giżycki (Gisewius) 1657-1682 Wilhelm Giżycki (Gisewius) 1683-1689 Michał Gizycki (Gisewius) 1689-1699 Fryderyk Żyliński 1699-1739 Jerzy Olszewski 1739-1746 Jan Farer 1746-1778 Chystian Wolff 1778-1793 Geotthard Schrage 1793-1827 Karol Schrage 1827-1858 Ludwik Brzózka 1859-1874 Wiktor Hensel 1874-1899 Paweł Kelch 1900-1933 Werner Marienfeld 1933-1944 Edward Kleino 1946-1954 Jan Majcher 1954-1956 Zbigniew Nowak 1956-1958 Mieczysław Józefczyk 1959-1963 Bronisław Zarzecki 1954-1966 Jan Stelmach 1966-1974 Stanisław Klich 1974-1981 Stanisław Karwowski 1981-1990 Zdzisław Grabowski - 1990-1995 Marek Świech 1995-2005 Antoni Sawicki 2005-2024 Adam Konopko 2024- |
Tablica z nazwiskami proboszczów parafii Wieliczki, znajdująca się w kruchcie kościoła, po lewej stronie. Fotografia z 2022 r.
Podczas renowacji prezbiterium w 2007 roku wykonanych przez konserwatora Dariusza Subocza z Torunia udało się zrekonstruować fragmenty najstarszej dekoracja barokowej.
W 2010 r. z okazji 450 - lecia założenia Olecka w kościele miało miejsce niezwykle wzruszające wydarzenie. Odprawiona została msza święta w języku niemieckim, dla dużej grupy ostatnich, żyjących jeszcze wtedy mieszkańców Olecka i okolic. W czasie mszy odśpiewano pieśń żałobną "Näher, mein Gott, zu dir" znaną w Polsce pod nazwą "Być bliżej Ciebie chcę". Ta pieśń religijna była grana przez orkiestrę na statku "Titanic", na krótko przed jego zatonięciem (ang. Nearer, My God, to Thee).
W 2011 r. został opracowany przez ks. Łukasza Guzowskiego obszerny opis kościoła.
Msza święta w języku niemieckim z okazji 450 - lecia założenia Olecka. Fotografia z 2010 r.
W ciągu ostatnich lat dzięki staraniom księdza pobocza Antoniego Sawickiego w kościele wykonano wiele prac konserwatorskich i renowacji starych polichromii. Kościół w Wieliczkach mimo protestanckich korzeni, swoim wystrojem przypomina katolickie świątynie. Jest on unikatowym przykładem drewnianego budownictwa sakralnego na ziemiach Warmii i Mazur.
Kaplica – grota przy kościele w Wieliczkach. Fotografia z 2010 r.
Widok na kościół od północy. Fotografia z 2010 r.
Widok z samolotu na wieś i kościół w Wieliczkach. Fotografia z 2007 r.
W grudniu 2024 r. w Urzędzie Gminy w obecności Wójta Gminy została podpisana umowa na zadanie:
„Remont i renowacja zabytkowego kościoła Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Wieliczkach” dofinansowane ze środków Programu Rządowego Funduszu Polski Ład: Program Odbudowy Zabytków.
Zakres prac obejmuje przeprowadzenie robót budowlanych, prac konserwatorskich i restauratorskich kościoła Narodzenia NMP w Wieliczkach, w tym: aktualizacja dokumentacji kosztorysowej i konserwatorskiej, remont i rekonstrukcja poszycia drewnianego dachu, remont podłóg, wzmocnienie i rekonstrukcja fundamentów oraz demontaż i rekonstrukcja drewnianego szalunku. Ponadto, przewidziano także wykonanie konserwacji części stolarki okiennej i drzwiowej oraz naprawę zabytkowych organów.
Termin wykonania robót zaplanowano do 15 grudnia 2025 r.
W czasie wymiany desek w 2025 roku odsłonieto ślady po podnoszeniu tej części murów i zastąpieniu zgniłych belek cegłami.
Remont kościoła w październiku 2025 r.
Ksiądz proboszcz Adam Konopko i wójt gminy Marek Dobrzyń.
Zobacz widok z samolotu na kościół w Wieliczkach (grafika 3D z projektu egoturystyka.pl)
Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Wieliczkach
Metropolia Warmińska. Diecezja Ełcka. Dekanat Olecko – Św. Jana Apostoła.
Adres parafii: ul. Lipowa 26, Wieliczki 19-404, Polska.
Księgi parafialne: od 1946 r.
Filie: Pw. ks. Michała Sopoćki w Kleszczewie.
Odpust: Narodzenia NMP – 8 września
Profil parafii pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Wieliczkach na Facebook.
Literatura:
- APW, Opis prac badawczych drewnianego kościoła w Wieliczkach, oprac. Aleksander Nowakowski, Warszawa 1995.
- Arnoldts D. H., D. Daniel Heinrich Arnoldts, Königlichen Preußischen Oberhofpredigers und Consistorialraths, kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den Lutherischen Kirchen in Ostpreußen gestandenen Predigern. Verleger Gottlib Lebrecht Hartung. Königsberg. 1777.
- Bilder aus Ostpreussen. II. Reg.-Bez. Gumbinnen. Verlag für Städtebau 1933. S. 129.
- Boetticher A., Die Bau - und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen. Kommissionsverlag von Bernh. Teichert. Königsberg 1899. S. 122-124.
- Demby R., Olecko Czasy, ludzie, zdarzenia. Urząd Miejski w Olecku. 2000.
- Demby R., W straduńskiej puszczy. Z dziejów osadnictwa na ziemi oleckiej, Olecko 1998.
- Dethlefsen R., Bauernhäuser und Holzkirchen in Ostpreußen: mit Unterftützung der Königlich Preuß. Staats-Regierung und des Provinzialverbandes Ostpreußen. Berlin 1911.
- Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010.
- Grenz R., Der Kreis Treuburg. Ein ostpreußisches Heimatbuch. Verlag Alfred Czygan, Treuburg, jetz Lübeck 1971. S. 202-213.
- Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg, 1938
- Guzowski Ł., Dzieje miejscowości i kościoła w Wieliczkach w: Studia ełckie 13(2011).
- Kelch, P., Bilder aus der Kultur - und Kirchengeschichte der ev. Kirchengemeinde Wielitzken, Marggrabowa, 1927
- Marienfeld W., Wallenrode frühen Wielitzken Kreis Treuburgeine evangelische Kirchengemeinde Ostpreussens. 1960.
- Renkewitz W., Jan Janca J., Hermann Fischer H., Geschichte der Orgelbaukunst in Ost- und Westpreußen von 1333 bis 1944. Band II, 2. Von Johann Preuß bis E. Kemper & Sohn, Lübeck/Bartenstein. Siebenquart, Köln 2015.
- Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmji. Książnica Polska Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych. Lwów, Warszawa 1923. S.81.
- Sawicki R., Werner Siegfried Marienfeld (1908–1989). Ostatni pastor ewangelicki w Wieliczkach [w:] Ratio in Christianitate, red. R. Sawicki, M. Sieńkowski, Ełk 2013, s. 203 – 208.
- Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Nr. 12, 51.
- Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 390-397.
Źródła internetowe:
- https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/en/jednostka/-/jednostka/15934482/obiekty/699456
- https://mototour.pl
- Msza święta w języku niemieckim z okazji 450 - lecia założenia Olecka
- https://www.vargonai.com/en/masters/neppert-georg-adam
- https://www.vargonai.com/en/organs/marijampole-region/griskabudis
Fotografie współczesne: Józef Kunicki
Zobacz galerię fotografii kościoła Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Wieliczkach..
Artykuł poświęcam świętej pamięci Cornelii Thielicke z Bad Berka.
2023
Józef Kunicki
