Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Wieliczkach.
Miejscowość Wieliczki (niem. Wielitzken, od 1938 r. Wallenrode) w powiecie oleckim istniała już w 1540 r.
Po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego w 1525 r. Prusy Książęce stały się protestanckie. Parafia w Wieliczkach powstała w 1552 r., kiedy to osadzono jako proboszcza polskiego szlachcica Stanisława Rybińskiego (Ribinius), który przyjął wyznanie luterańskie. Budowę drewnianego kościoła ukończono w grudniu 1552 r. Kościół znajdował się w centrum wsi. Stał na pagórku górującym nad okolicą. W drugiej połowie XVI w. przy kościele zorganizowano szkołę.
Kolejnymi pastorami kościoła byli duchowni mający polskie nazwiska: Paweł Baranowski (Baranowius) - wcześniej był pastorem w Kalinowie, zmarł w 1608 r., Łazarz Baranowski - syn poprzedniego pastora, Michał Giżycki (Gisewius, Gizitzki), Jan Galiński (polski szlachcic, wcześniej katolik), Michał Giżycki (zmarł w 1692 r.), Wilhelm Giżycki (zmarł w 1688 r.), Michał Giżycki (zmarł 31 maja 1699 r.), Fryderyk Zieliński (wcześniej był diakonem w Świętajnie, zmarł 21 stycznia 1745 r.), Samuel Giżycki (zmarł w lipcu 1737 r.), Jerzy Olszewski (Ölschewius ) – zmarł 23 lipca 1746 r.).
Po trzydziestu latach od założeniu parafii Wieliczki miała miejsce wizytacja kościelna. Zachował się z niej protokół z 12 maja 1581 r. ówczesnego biskupa pomezańskiego D. Jan Wigandusa. Zawiera on, oprócz uwag i wskazań natury ściśle duszpasterskiej, spis inwentarza przedmiotów związanych z kultem religijnym. Wymienia się w nim m.in. 2 dzwony w wieży, 1 mały dzwon w szczycie, 1 mały dzwonek przy ołtarzu, lichtarze mosiężne, 2 kielichy z patenami - cynowy i srebrny, lniane obrusy, aksamit, a nawet nici i igły oraz skrzynie i skórzane worki. Z ksiąg liturgicznych protokół wymienia stary psałterz łaciński, postyllę oraz polski katechizm Lutra.
W czasie potopu szwedzkiego 8 października 1656 r., po bitwie pod Prostkami odziały brandenburskie i szwedzkie poniosły klęskę i wycofały się. Sytuację tę wykorzystali Tatarzy, których oddział dowodzony przez Subchana Ghaziego Agi wdarł się do Prus Wschodnich, znacząc swój pochód pożarami i zgliszczami. Tatarzy spalili kościół, domy pastora i diakona oraz całą wieś. Mieszkańców, którzy nie zdążyli zbiec, zabito lub uprowadzono. Wydarzenia te odcisnęły trwały ślad w pamięci ludności. Dlatego w kościele przy ambonie umieszczono rzeźbione głowy tatarskie.
Według książki pastora Paula Gottlieba Kelcha z 1927 r.: „Wieś kościelna Wieliczki została zniszczona przez pożar wraz z kościołem i wszystkimi budynkami". W metryce wizytacji tego kościoła z 1666 r. napisano – „Kościół ten wraz z wszystkimi należącymi do niego budynkami został spalony i doszczętnie zniszczony przez nieprzyjacielski najazd Tatarów w 1656 r.”. Stare kroniki kościelne mówią dalej, że „prawie pozostała część wsi została także spalona. Ówczesny kapelan Gisevius zdołał uciec a Johann Gallim, został wzięty w niewolę”.
W ciągu dwóch lat w 1658 r. wybudowano nowy kościół. W 1674 r. w drugą niedzielę adwentu zniszczył go wiejący z ogromną siłą huragan. Zerwany został dach oraz zawalił się strop. Kościół rozebrano i jeszcze raz podjęto trud odbudowy, jednak już nie na tym samym miejscu co poprzednie, ponieważ sądzono, że to miejsce nie podoba się Bogu "Gott nicht wohlgefällig". W kronice kościoła napisano, że z tego powodu ołtarz główny został przesunięty w stronę zakrystii.
Wokół starych fundamentów wykonano lekką konstrukcję zrębową posadowioną na planie prostokąta o wymiarach 31,80 m x 13,05 m. Fundamenty wykonano z kamieni polnych, na zaprawie wapiennej. Zbudowano kościół jednonawowy z wydzielonym prezbiterium zamkniętym trójboczna absydą. Korpus, chór i boczne aneksy wykonano z drzewa modrzewiowego w konstrukcji zrębowej, węgłowanej na jaskółczy ogon. Kwadratowa, trzykondygnacyjna wieża posiadała konstrukcję szkieletową. Wykorzystano drewno z okolicznych lasów, bez użycia żelaznego gwoździa. Do kościoła dostawiono boczne kruchty od strony północnej i południowej, a także zakrystię przylegającą do prezbiterium od strony północnej.
Przedsionek od południowej strony kościoła był przeznaczony jako miejsce dla matek z dziećmi przed chrztem. Widniał tam napis: „Pozwólcie dzieciom przychodzić do mnie” (Nowy Testament, Ewangelia wg św. Marka, Mk 10, 13-16), który nadawał temu pomieszczeniu szczególnego charakteru. Wewnątrz stał stół i po obu stronach ławki.
W przedsionku północnym znajdowały się dwa stare zabytkowe elementy wyposażenia. Pierwszy był częścią dawnej galerii ambony z sentencjami w języku polskim. Ornamenty były w kolorach: białym i czerwonym. Na drugim elemencie, który pochodził z starego parapetu prezbiterium w pobliżu organów, widniała także inskrypcja w języku polskim: Dziękujcie Jemu za pokój i za zwycięstwo, jakie odniósł nasz król Fryderyk Wilhelm III nad Francuzami w 1814 r. - Alleluja! Chwała Bogu!
Nawa i kruchty nakryte zostały dwuspadowymi daszkami. Dachy kościoła były pierwotnie kryte strzechą, jak większość ówczesnych mazurskich zagród, dębowe gonty odporne na warunki atmosferyczne pojawiły się w 1768 r.
Wieliczki na mapie z 1914 r. Kreis Oletzko. Na północ od kościoła za drogą, zaznaczono zabudowania plebanii i budynki gospodarcze. Neue Spezialkarte des Kreises Oletzko. Oskar Eulitz Verlag. Lissa. 1914.
Chorągiewka na wieży kościoła. Fotografia z 2010 r.
Długość kościoła wraz z wieżą wynosiła 31,80 m, szerokość 13,05 m, wysokość do kalenicy dachu wynosiła 14,50 m. Wieżę o kwadratowej podstawie dobudowano w latach 1693 - 1694. Wieńczy ją czterospadowy dach z iglicą, kulą, chorągiewką z Inskrypcją „IHS 1693” oraz z krzyżem. (IHS to skrót pochodzący od greckiego słowa ICHTHYS, oznaczającego rybę, a jednocześnie będące anagramem od Iesous Christos Theou Yios Soter (czyt. Jesus Christos Theu Hyios Soter) czyli dosłownie „Jezus Chrystus, Boga Syn, Zbawiciel” lub oznacza skrót od greckiego imienia Jezus (czytany jako JES).
Według książki „Die Bau - und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen” w 1890 r. w wieży kościoła wisiały trzy bogato zdobione dzwony pierwszy z 1660 r., drugi z 1660 r. odlany w Królewcu przez Michała Dormanna i trzeci z 1762 r. także odlany w Królewcu, ale przez Gottlieba Abrahama Seewerta.
Mały dzwon odzywał sie codzienie rano, w południe i wieczorem.
.Większy z nich w 1943 r. został zabrany dla potrzeb przemysłu wojennego. Po zakończeniu II wojny światowej został odnaleziony w magazynie dzwonów w Hamburgu i przekazany do kościoła w miejscowości Wedel pod Hamburgiem. Dzwon waży około 2 ton, ma wysokość 320 cm a średnicę 82 cm. Na obwodzie dzwonu widnieje napis: „Człowieku, ilekroć usłyszysz mój dźwięk, pomyśl o końcu życia”. Na tabliczce dzwonu można przeczytać: Przepłynąłem przez ogień, odlał mnie Michael Dornmann. Anno 1600”.
Obecnie w wieży wiszą dwa dzwony jeden z 1979 r., drugi z 1914 r. pochodzący z dawnej kaplicy ewangelickiej w Cimochach. Według książki „Der Kreis Treuburg…” drugi jest z 1762 r.
Odnaleziony dzwon w miejscowości Wedel. Treuburger Heimatbrief, nr. 12., Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Nr. 12. s.10.
Widok na kościół od południa. Fotografia z 2010 r.
Widok na kościół od południa. Fotografia z 2022 r.
Nową świątynię zbudowano w latach 1674 – 1676.
W 1677 r. kościół poświęcił arcy prezbiter z Reszla, ówczesny zwierzchnik parafii ewangelickich. Świątynia dotrwała do naszych czasów jako najstarszy drewniany kościół na Warmii i Mazurach. W pobliżu Prostek znajduje się świerkowy kościół w Ostrymkole z 1667 r.
Rysunki i przekroje kościoła z 1911 r. Dethlefsen R., Bauernhäuser und Holzkirchen in Ostpreußen: mit Unterftützung der Königlich Preuß. Staats-Regierung und des Provinzialverbandes Ostpreußen. Berlin 1911.
Rzut przyziemia kościoła z 1911 r. Dethlefsen R., Bauernhäuser und Holzkirchen in Ostpreußen: mit Unterftützung der Königlich Preuß. Staats-Regierung und des Provinzialverbandes Ostpreußen. Berlin 1911.
Ołtarz główny z 1708 r. Fotografia z 2022 r.
Ołtarz główny po renowacji w 2010 r. Fotografia z 2022 r.
Podczas budowy kościoła w 1676 r. wykonano dwa grobowce pod posadzką, które wykonano z cegieł na zaprawie wapiennej. Grobowiec przy ołtarzu został przekazany właścicielom majątku w Gutach (Gutten), którzy otrzymali w ten sposób specjalny przywilej na chowanie zmarłych członków rodziny. Od 1576 r. w majątku Guty mieszkali potomkowie zasadźcy Olecka Adama Wojdowskiego (Woynoffski, Woydoffsky). W 1688 r. majątek Guty był nadal w rękach Kazimierza z rodziny Wojdowskich. Krypta grobowa od strony wieży służyła do pochówku proboszczów, kaznodziejów, rektorów i ojców kościoła. Ostatnim duchownym pochowanym w tej krypcie był rektor Daniel von Groß. Studiował teologię, a do końca życia pozostał rektorem w Wieliczkach.
W 1812 r. zarząd kościoła zwrócił się do ówczesnego właściciela majątku Guty, starosty oleckiego Karla Heinricha von Morsteina aby wyremontował grobowce. Jednak starosta w zamian za naprawienie krypt chciał otrzymać kawałek ziemi uprawnej do wyłącznego użytku (równy wartości grobowca). Nie doszło do porozumienia i krypty zostały zasypane.
Do połowy XIX wieku w Prusach Wschodnich były tylko cztery kościoły drewniane: w Ostrymkole i Kalinowie w powiecie ełckim, w Wieliczkach w powiecie oleckim oraz w Różyńsku Wielkim w powiecie piskim. Do dzisiejszych czasów pozostały tylko dwa w: Ostrykole (z 1667 r.) i w Wieliczkach.
Pierwszym zanotowanym w 1560 r. kapłanem w Ostrymkole był Leonard Choinowski a w Wielczkach w 1552 r. Stanisław Rybiński. Arnoldts D. H., D. Daniel Heinrich Arnoldts, Königlichen Preußischen Oberhofpredigers und Consistorialraths, kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den Lutherischen Kirchen in Ostpreußen gestandenen Predigern. Verleger Gottlib Lebrecht Hartung. Königsberg. 1777. S. 333.
Zabytkowy wystrój wnętrza świątyni, mimo upływu kilku wieków, prawie w ogóle się nie zmienił. Kościół przeszedł wiele remontów, ale nie stracił swojego barokowego uroku.
Wewnątrz znajduje się późnobarokowy ołtarz, rzeźbiony przez Bildhauera Schöbela z Margrabowy (1708 r.). Wielokrotnie poddawany był renowacji, m.in. w latach 1925-1927, a także na przełomie lat 50-tych i 60-tych XX wieku.
W polu głównym ołtarza znajduje się grupa ukrzyżowania: Chrystus na krzyżu, po jego prawej stronie stoi św. Jan, a po lewej Matka Boża. Po obu stronach znajdują się dwie pary kręconych, korynckich kolumn. Z prawej strony pomiędzy kolumnami umieszczona jest rzeźba przedstawiająca św. Piotra z kluczami w ręku, zaś po lewej stronie postać św. Pawła.
Na górnej kondygnacji pomiędzy mniejszymi kolumnami, w czworobocznym polu umieszczony jest Baranek Boży otoczony czterema główkami aniołów. Na tym poziomie po obu stronach w czasie ostatniej renowacji w 2010 r. ustawiono dwie figury.
Na najwyższym poziomie ołtarza na tarczy znajdował się napis w języku łacińskim „DEO OPTIMO MAXIMO” (Bogu Najlepszemu Najwyższemu), który usunięto w 2010 r. W tym miejscu znajduje się obecnie figura Jezusa Zmartwychwstałego oraz dwie figury aniołów z rozłożonymi skrzydłami, które dawniej były na niższej kondygnacji. Obie kondygnacje zdobione są rzeźbionymi w drewnie uszakami. Ołtarz pomalowany jest na czarno, dekorowany pozłacanymi oraz malowanymi w jednolitym kolorze cielistym, niebieskim i żółtym.
Na ołtarzem w suficie znajduje się prostokątne wgłębienie, które zostało wykonane, aby ołtarz mógł się zmieścić, gdyż fundament i ściany kościoła stale obniżają się.
W ołtarzu znajduje się drewniane tabernakulum z płaskorzeźbioną dekoracją w formie napisu A i Q. Zostało ono wykonane w 1950 roku przez artystów poznańskich, którzy dostosowali je do barokowego stylu ołtarza.
Obok ołtarza głównego znajduje się drewniana, bogato zdobiona zabytkowa chrzcielnica w kształcie kielicha. Chrzcielnicę zmontowano w XIX wieku z części pochodzących z około 1660 r.
Kolorystyka ambony kościoła w Wieliczkach. Fotografia z 2022 r.
Ambona z herbami fundatorów odbudowy kościoła: Michała Giżyckiego (Gisewiusa) herbu „ Gozdowa” i jego żony z domu von Brauswaldin. Fotografia z 2022 r.
Po prawej stronie od ołtarza (na ścianie południowej) znajduje się drewniana ambona z baldachimem. Została ufundowana przez pastora Michała Giżyckiego herbu „Gozdowa” i jego małżonki Catariny Wronicy von Brauswaldin. Świadczy, o tym znajdujący się w wewnętrznej stronie napis: „M G. - CUP GEMAHLET ANNO 1712”. Ambona była odnowiona przez F. Oleszkiewicza w 1926 r.
Baldachim ambony kościoła w Wieliczkach. Fotografia z 2022 r.
Z lewej strony ambony dawniej wsiał na słupie stary mosiężny żyrandol z inicjałami: J.D.Z. Anno 1717, ofiarowany przez Jakoba Dzikońskiego z Wilkas.
W części prezbiterialnej kościoła, na północnej ścianie, znajduje się także ołtarz boczny, architektoniczny, dwukondygnacyjny ze zwieńczeniem. Ołtarz pochodzi prawdopodobnie z 1654 r. z wyposażenia dawnego kościoła, jego twórca jest nieznany. W części dolnej, namalowana jest scena Ostatniej Wieczerzy, której charakterystyczną cechą jest ubiór postaci we współczesne autorowi stroje. Po lewej stronie tego obrazu przedstawione jest Zwiastowanie, a po prawej Narodzenie Chrystusa. Nad nimi, w sztucznie zbudowanej kondygnacji umieszczona jest kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej otoczona rzeźbioną dekoracją pochodzącą z ołtarza głównego oraz uszakami z ambony. Autorką kopii z 1959 r. jest Krystyna Orzechowska. Na drugiej kondygnacji przedstawiono Ukrzyżowanie. Rzeźbiony w drewnie Chrystus na krzyżu umieszczony jest na tle sceny malarskiej przedstawiającej modlące się pod krzyżem postacie Maryi i św. Jana.
Ołtarz z 1654 r. przy wejściu do zakrystii. Fotografia z 2022 r.
Nad samym łukiem, na ciemnej ramie znajduje się napis: „GVINE CHRYSTUS PECCATO MUNDAT AB OMNI ET PENITUS IUSTOS EFFICIT ANTE DEUM ANNO 1654 RENOVATION - 1708” (Chrystus oczyszcza z grzechu świat i wszystkich czyni do głębi sprawiedliwymi, przed rokiem Bożym 1654 - odnowione - 1708). Ołtarz wieńczy trójkątny szczyt, w którym w owalu namalowana jest postać Chrystusa trzymającego w prawym ręku kulę ziemską z krzyżem. To niezwykłe, że to dzieło sztuki uniknęło zniszczenia przez pożar, kiedy Tatarzy spalili kościół w 1656 r.
Organy z 1791 r. Fotografia z 2010 r.
Naprzeciw głównego ołtarza umieszczony jest chór muzyczny z bocznymi emporami, wsparty na 10 filarach. W kościele znajdują się organy wykonane w 1791 r. przez Georga Adama Nepperta, budowniczego organów, który współpracował z Adamem Gottlobem Casparinim z Królewca. Organy Nepperta składały się jednego manuału i ośmiu rejestrów. Organy ozdobił rokokową ornamentyką w 1859 r. Schirwind, która istnieje ona do dziś. Mechanizm organów i kontuar zostały odbudowane w 1902/08 przez mistrza organmistrza Carla Novaka z Królewca. Po zniszczeniach podczas I wojny światowej ponownie zostały w 1920 r. naprawione oraz rozbudowane przez tego samego organmistrza (Manuały - II/P, rejestry - 15). Organy zostały gruntownie odrestaurowane około 1938 r. po tym, jak drewniane piszczałki bardzo ucierpiały od ciepłego powietrza z ogrzewania. Obecnie organy są nieczynne.
Na ścianie południowej zawieszony jest duży obraz przedstawiający najazd tatarski na Wieliczki, wykonany techniką olejną na płótnie. Fotografia z 2014 r.
Pełny opis wyposażenia wnętrza kościoła został opracowany w 2011 r. przez księdza Łukasza Guzowskiego,
Naprawy konstrukcji kościoła z biegiem lat stały się konieczne. W tym celu król rozkazał 20 grudnia 1746 r. aby na ten cel przeznaczyć 9 dębów i drewno świerkowe. 26 kwietnia 1768 r. kosztem 547 talarów przebudowano dotychczasową strzechę kościoła na dach pokryty gontem dębowym. W 1797 r. dach kościoła został pokryty dachówkami z wypalonej gliny (w typie ogony bobrów). W 1810 r. boczne ściany kościoła - wykonane z poziomo nałożonych na siebie belek - oszalowano z zewnątrz deskami, aby lepiej chronić je przed niszczącym działaniem warunków atmosferycznych.
W połowie XVIII wieku szkoła parafialna została włączona do sieci szkół państwowych. W 1833 r. do szkół na terenie parafii Wieliczki uczęszczało 613 dzieci polskich i 23 dzieci narodowości niemieckiej. Do tej szkoły na przełomie XVIII i XIX wieku uczęszczał, późniejszy pisarz i filozof Chrystian Lach Szyrma, który urodził się w Wojnasach i został ochrzczony 22 grudnia 1790 roku w kościele w Wieliczkach przez pastora Chrystiana Wolffa.
Jak pisał Ryszard Demby w książce "W straduńskiej puszczy...": "Krewna ojca Chrystiana Lacha - Urszula Lachowa - musiała być gorliwą katoliczką, skoro kazała się pochować na katolickim cmentarzu w Raczkach, a nie na ewangelickim w Wieliczkach. Proces protestantyzacji wsi postępował jednak szybko, skoro w 1838 r. w parafii na 2850 ewangelików było 183 katolików".
Widok na kościół od południa około 1930 r. Bilder aus Ostpreussen. II. Reg.-Bez. Gumbinnen. Verlag für Städtebau 1933.
W 1876 r. obchodzono dwusetną rocznicę istnienia kościoła. Odbyło się wówczas nabożeństwo w języku polskim, a mowę w języku polskim wygłaszał superintendent Schellong z Olecka.
Do 1910 r. parafia obejmowała ponad 19 wsi (obecnie 15).
Kiedy wybuchła I wojna światowa, był czas żniw. Wypowiedzenie wojny w sobotę 1 sierpnia 1914 r. uderzyło w parafian jak grom z jasnego nieba. W niedzielę o godzinie 7 rano do kościoła przybyli pierwsi wierni. Dwudziestu trzech wezwanych do wojska poprosiło o podanie Komunii Świętej, argumentując, że nie mogą czekać z przyjęciem Komunii do pełnego nabożeństwa, gdyż muszą stawić się na stacji kolejowej w Olecku o godzinie 10.00, a ich żony poprosiły proboszcza o chrzest nowo narodzonych dzieci, kiedy ojcowie są jeszcze w domu.
Widok na wnętrze kościoła w 1927 r. Na poziomej belce widoczny jest napis. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
Wejście do kościoła okolo 1930 r. Po lewej stronie za ogrodzeniem ogród pastora. W głębi pomnik. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
Pastor Paul Kelch w rozpoczął nabożeństwo. Kościół był wypełniony po brzegi. W przejściach, przy drzwiach stało wielu wiernych, którzy nie znaleźli miejsca w ławkach kościoła. Ksiądz wygłosił kazanie o psalmie 46. Podczas kazania nakłonił wiernych do uklęknięcia i odśpiewania wersetu: „Z wielką potrzebą wołam do Ciebie, Panie Boże, wysłuchaj mego wołania”. Błagalne wołanie do Boga wypełniło wnętrze kościoła, a wielu wiernych głośno szlochało. Pastor wspominał to nabożeństwo jako najbardziej wstrząsające w swojej 41-letniej posłudze kapłańskiej.
W czasie wojny w kościele odprawiano msze dla żołnierzy w obrządku protestanckim i katolickim. Proboszcz udostępniał kościół katolickiemu kapelanowi wojskowemu.
W Wieliczkach 14 lutego 1915 r. w czasie odwrotu Rosjan z Prus Wschodnich, na skutek ostrzału artyleryjskiego we wsi zostało zniszczonych 19 budynków. Zniszczeniu uległy również mury kościoła, ołtarz, ambona, a plebania wraz budynkami gospodarczymi spłonęły. Kościół został poważnie uszkodzony przez trzy pociski. W suficie były otwory wielkości drzwi.
Większość zniszczeń została naprawiona już w 1915 r. ze środków pochodzących z zaliczkowych odszkodowań wojennych. Szybko jednak okazało się, że kościół wymaga gruntownego remontu. Od sierpniu 1925 r. remontem zajął się rządowy architekt rejencji dr. inż. Erich Schneck. Koszty odbudowy pierwotnie szacowane na 20 000 marek ostatecznie osiągnęły one kwotę około 42 000 marek. Przez dwa lata w kościele nie było nabożeństw. Msze odprawiano w szkole, w plebanii lub w ogrodzie. Malowanie kościoła wykonał berliński malarz kościelny Ernst Fey.
Opis wnętrza kościoła po remoncie w latach 1925-1927 przedstawiony został w książce Rudolfa Grenza „Der Kreis Treuburg. Ein ostpreußisches Heimatbuch” na stronach 202-213.
Nad portalem wejściowym umieszczono napis: „Tak jak jeleń pragnie wody ze strumienia, Moja dusza garnie się do Ciebie, Boże!" (Psalm 42.2). Na belce biegnącej w poprzek kościoła, na wysokości ambony, po stronie zwróconej w stronę organów, można było przeczytać napis: "Dem Dreieinigen Gott zu Ehren und zu seeliger Erbauung seiner Gemeine ist diese Kirche gebauet. Anno 1676" - „Ten kościół został zbudowany na cześć Trójjedynego Boga i dla błogosławionego zbudowania Jego wspólnoty. Anno 1676”. Po drugiej stronie, naprzeciw ołtarza, na tej samej belce był napis: „An welchem Ort Ich meines Namens Gedächtnis stiften werde, da will Ich zu Dir kommen und Dich segnen. Exod. Cap. 20, Vers 24“ - „Na każdym miejscu, gdzie każę ci wspominać moje imię. Przyjdę do ciebie i będę ci błogosławił” (Stary Testament, Księga Wyjścia, rozdział 20, wers. 24, tłumaczenie z Biblii Tysiąclecia). Malarzem był Johann Kuhn.
Napisy na belce biegnącej w poprzek kościoła. Boetticher A., Die Bau - und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen. Kommissionsverlag von Bernh. Teichert. Königsberg 1899. S. 122-123.
Po obu stronach ołtarza znajdowały się malowidła ścienne przedstawiające czterech ewangelistów: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana w większych niż naturalnej wielkości postaciach.
Na suficie znajdowały się trzy malowidła symbolizujące Trójcę Świętą. Przed ołtarzem było to „Oko Boga”, które czuwa nad wiernymi. Wokół symbolu wypisane było motto: „Oczy kieruję na wiernych w kraju, ażeby ze mną mieszkali.” (Stary Testament, Księga Psalmów 101,6). Niezależnie od tego, w którym miejscu w kościele stał wierny, zawsze myślał, że jest obserwowany.
Malowidło na suficie przed ołtarzem „Oko Boga”. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 396.
W środku nawy było kolejne malowidło sufitowe „Baranek”, symbol chrześcijańskiej religii zbawienia. Wokół symbolu wypisane było motto: „Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata”. (Nowy Testament, Ewangelia wg św. Jana, J 1,29).
Malowidło na suficie „Baranek”. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 396.
Przed organami było malowidło „Biała Gołębica”, symbol Ducha Świętego. Wokół symbolu wypisane było motto: „A gdy Jezus został ochrzczony, natychmiast wyszedł z wody. A oto otworzyły Mu się niebiosa i ujrzał Ducha Bożego zstępującego jak gołębicę i przychodzącego na Niego”. (Nowy Testament, Ewangelia wg św. Mateusza, Mt 3,16).
Malowidło na suficie „Biała Gołębica”. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 396.
Malowidła sufitowe zostały zamalowane w latach 1949-1963. Obecnie na suficie znajdują się mniejsze malowidła bez napisów.
Z sufitu zwisały trzy mosiężne żyrandole. Wiszący obok organów został ofiarowany przez parafian w 1876 r. 200-lecia kościoła. Środkowy duży żyrandol został wykonany w 1927 r. przez Paula Jakoba w Królewcu według projektu dr inż. Ericha Schnecka na podstawie dwóch innych istniejących żyrandoli. Żyrandol w pobliżu ołtarza był także darem. Widniały na nim nazwiska: Balthasar Geisen von Markowski, Catarine Halmen i data 1643.
Po prawej stronie ołtarza znajdowały się dwa masywne świeczniki ołtarzowe z 1633 r. wykonane z mosiądzu, ofiarowane kościołowi przez panią Komorowską z Raczek. Po lewej dwa kolejne świeczniki były wykonane na wzór pierwszych w latach dwudziestych XX wieku jako dar od kupca Ryszarda Lutzkiego z Olecka.
W 1927 r. całkowicie odbudowano i zmieniono zakrystię. W wnętrzu widoczny był napis: „Ja jestem drogą, prawdą i życiem. Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej, jak tylko przeze Mnie." (Nowy Testament, Ewangelia wg św. Jana, Jan 14,6). Obok masywnego stołu z fioletowym obrusem był wysoki, obity skórą fotel i dwa inne skórzane krzesła. Na stole stał rzeźbiony krucyfiks z dwoma wysokimi srebrnymi świecznikami. Ten dar został zakupiony w 1876 r. z darowizny 600 talarów proboszczów Fabera i Wolffa z 1790 r. Z sufitu zwisał mosiężny żyrandol.
Widok wnętrza zakrystii około 1927 r. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 394.
W czasie zakładania ogrzewania w 1927 r. pod posadzką kościoła, natrafiono na 23 trumny. Trumny stały w trzech rzędach jedna na drugiej. Kości tych, którzy w nich spoczywali, pozostały nienaruszone. Ich szczątki zostały ponownie pochowane w innym miejscu. W trumnach znaleziono dziewięć małych miedzianych monet. Sześć z nich nosi napis: SOLID PRUSSIA DUCALIS i były z lat 1649, 1654, 1693, 1709, 1710, 1763 (jedna z monet była bita w Elblągu). Inne monety zidentyfikowano jako - II GROSSUS DUPLEX REGNIPRUSE 1703, FRIDERICUS BORUSSORUM REX 1752 oraz jako SCHILLING PREUSS 1810. Znaleziony również pozłacany miedziany pierścionek bez napisu i daty. Znaleziska przekazano do muzeum w Ełku.
W 1923 r. Mieczysław Orłowicz w „Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii” napisał, że osobliwością Wieliczek jest stary drewniany kościół: „Budowla to zresztą dość ciężka z niezgrabną czworoboczną wieżą, a całość nie posiada wdzięku polskich kościółków drewnianych XVI i XVII w.”.
W I wojnie światowej linia frontu przebiegała przez obszar powiatu oleckiego. Do długotrwałych i zaciętych walk doszło między Wieliczkami i Cimochami we wrześniu i listopadzie 1914 r. Na pamiątkę tragicznych wydarzeń w Wieliczkach w dniu 5 sierpnia 1927 r., po prawej stronie od bramy prowadzącej do kościoła, odsłonięto pomnik poświęcony 169 poległym mieszkańcom z parafii.
W okresie międzywojennym na przedniej części pomnika widniał napis w języku niemieckim: UNSERN GEFALLENEN 1914–1918. (Naszym poległym 1914 - 1918). Na obelisku umieszczono pionowo czarny, metalowy miecz. W realizacji pomysłu służył pomocą budowniczy rejencyjny dr inż. Erich Schneck, który nadzorował budowę Powiatowego Pomnika Wojennego w Olecku.
Pomnik poświęcony ofiarom I wojny światowej. Treuburger Heimatbrief, nr. 12., Kreisgemeinschaft Treuburg e.V.
W kościele obok ołtarza, poniżej postaci ewangelistów, umieszczono cztery tablice (po dwie z każdej strony) upamiętniające 169 mieszkańców parafii, którzy zginęli w latach 1914-1918. Nad tablicami był napis: „Sei getreu bis an den Tod, so will ich dir die Krone des Lebens geben” (Bądź wierny aż do śmierci, a dam ci koronę życia. Apokalipsa Jana 2,10).
Widok na środkową część ołtarza około 1927 r. W głębi fotografii widoczne są napisy na ścianach kościoła. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 392.
Na terenie parafii znajdują się cmentarze z I wojny światowej (w Wieliczkach, Markowskich, Nowym Młynie, Sobolach i Norkach) wpisane na listę zabytków.
W 1927 r. z okazji jubileuszu 250-lecia budowy kościoła, jego wnętrze gruntownie odnowiono, dzięki pracy wiernych i pastora Kelcha. Podczas przeprowadzanych badań na ścianach i suficie kościoła wyróżniono sześć warstw malarskich.
W latach 1933-1944 pastorem był Werner Marienfeld, który zasłynął z odważnych jak na owe czasy antynazistowskich poglądów. Za swoje poglądy był prześladowany, usiłowano go zastraszyć, zakazano mu odprawiania nabożeństw i wygłaszania kazań.
Widok na plebanie od południa w 1915 r. Fotografia ze zbiorów. Z. Bereśniewicza.
Plebania przy kościele zapewne istniała od początku kiedy zbudowano kościół. Wiadomo, że budynek został odbudowany z drewna po najeździe tatarskim, na lewo od głównej bramy (obecnie jest tam parking). W 1806 r. plebania spłonęła. Wkrótce budynek został odbudowany na starym miejscu, z inicjatywy pastora Fabera. W latach 1856-1864 budynek rozebrano i sprzedano.
Nową murowaną plebanię z budynkami gospodarczymi odbudowano za drogą, w miejscu położonym na północ od kościoła. Budynki gospodarcze nadal były pokryte strzechą, dopiero w latach 80-tych XIX wieku, z inicjatywy pastora Hensla ich dachy pokryto dachówką.
Plebania oraz stodoła parafialna zostały spalone 14 lutego 1915 r. przez Rosjan, podczas ich odwrotu po zimowej bitwie nad jeziorami mazurskimi. Stodoła została odbudowana w 1917 r. Odbudowę plebanii zakończono dopiero w 1923 r. Budynki spłonęły w 1945 r. i nie zostały odbudowane.
W latach osiemdziesiątych XX wieku, zbudowana została nowa plebania. Projektantem był olecki architekt Janusz Pawłowski. Jednak proboszcz Stanisław Karwowski oraz jego następcy nie wprowadzili się do tego budynku.
Na prawo od drogi prowadzącej do kościoła od początku XVIII wieku znajdował się szpital, dom wdów oraz szkoła. Budynek szpitala spłonął w 1761 r., ale wkrótce został odbudowany na starym miejscu. Szkoła została wyremontowana w 1806 r.
Budynek szkolny został podpalony 14 lutego 1915 r., przez wycofujących się Rosjan. Wtedy spłonął również dom wdów i szpital, ale pożar udało się jeszcze ugasić nacierającym na Rosjan wojskom niemieckim. Podczas odbudowy w 1923 r. dom wdów i szpital połączono w jeden obiekt parafialny. Po przejściu na emeryturę mieszkał tam pastor Kelch żoną i córką Margarethe. Nadal miał tytuł asystenta kaznodziei, a w wolnych chwilach zajmował się pszczelarstwem (miał w ogrodzie prawie 100 uli). Po II wojnie światowej te pomieszczenia zostały przeznaczone na plebanię.
Widok z cmentarza na kościół w Wieliczkach. Fotografia z 2003 r.
W 1810 r. władze pruskie wydały rozporządzenie, aby zaprzestać chowania zmarłych wokół kościołów i na terenie miejscowości. Wkrótce potem podjęto decyzję o zlokalizowaniu nowego cmentarza, na pagórku 150 metrów od wsi w kierunku południowo-wschodnim. Z kościoła na cmentarz prowadziła ścieżka biegnąca przez mostek nad strumieniem płynącym przez łąki. Do dzisiaj na cmentarzu zachowało się niewiele nagrobków i krzyży. Dawny cmentarz otaczają teraz groby zmarłych wyznania katolickiego.
Żeliwny krzyż z nagrobka na cmentarzu ewangelicki w Wieliczkach z inskrypcją: Hier / ruhet / in Gott, / Mein liber Vater Torfmeister / MICHAEL TRIMKOWSKI / geb.d. 2 Sept. 1831 gest.d. 21 März 1906. Fotografia z 2003 r.
Do 1945 r. kościół należał do ewangelików. Po wojnie został przejęty przez katolików i odremontowany. Stary cmentarz, który znajdował się wokół kościoła został zniwelowany. Kościół poświecił 11 sierpnia 1946 r. proboszcz parafii Gąski – Wieliczki ks. Edward Kleino. Na początku ks. Kleino na msze i lekcji religii dojeżdżał z Gąsek, gdyż w tym czasie budyni koscielne były zamieszkane przez zakwaterowane tam osoby. Konflikt o ten budynek trwał przez wiele lat. Parafię erygował 7 września 1956 r. ks. infułat Stefan Biskupski. Parafia otrzymała nazwę - pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.
W latach 1958-1963 proboszczem parafii w Wieliczkach był ks. Mieczysław Józefczyk, który urodził się w Bieszczadach. W trakcie II wojny światowej walczył jako żołnierz Armii Krajowej w Powstaniu Warszawskim. Po zakończeniu II wojny światowej działał w strukturach niepodległościowego podziemia. W 1950 r. ukończył Wyższe Seminarium Duchowne „Hosianum” w Olsztynie. Był proboszczem parafii w Dubeninkach, Węgorzewie i Elblągu. W 1978 r. uzyskał tytuł doktora teologii w zakresie socjologii religii na Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Był wykładowcą w Wyższym Seminarium Duchownym w Elblągu oraz konserwatorem zabytków diecezji elbląskiej. Napisał sześć książek o historii Elbląga. Został uhonorowany wieloma odznaczeniami i medalami. Ks. infułat dr Mieczysław Józefczyk zmarł 25 grudnia 2019 r.
Drzwi do zakrystii kościoła w Wieliczkach. Fotografia z 2022 r.
W latach 1949-1963 dokonano kolejnych remontów kościoła dzięki dotacji Ministra Kultury i Sztuki. Rozpoczęto gruntowny remont, ponieważ w wyniku działań wojennych konstrukcja groziła zawaleniem. Poprawiono dach, wymieniono podwaliny pod prezbiterium. Malowanie całej świą¬tyni wykonali plastycy z Białegostoku: Józef Lotowski i Jan Moczydłowski. Zamalowano dekoracje, aby nie przypominały ewangelickiej przeszłości świątyni. W 1959 r. zdjęto z dachu dachówkę i zamieniono ją na gont, naprawiono fundamenty i wymieniono niektóre fragmenty ścian wstawiając nowe deski. W pracach remontowych aktywny udział brał mój ojciec Józef i dziadek Antoni mieszkający wtedy w Małym Olecku. W 1963 r. dokonano kompletnego odmalowania nowej polichromii pozostawiając w prezbiterium postacie czterech ewangelistów.
21 marca 1956 r. obiekt został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych pod nazwą: Wieliczki - kościół parafialny pw. narodzenia NMP z polichromią wnętrza (nr rejestru zabytków: A-136).
Ołtarz główny z 1708 r. Fotografia z 2002 r.
Ołtarz główny z 1708 r. Fotografia z 2022 r.
Szyld drzwi z kościoła od strony zachodniej. Fotografia z 2022 r.
Szyld z drzwi kościoła od strony południowej. Fotografia z 2022 r.
W 2006 r. przeprowadzono remont kamiennego ogrodzenia przykrytego gontem oraz zbudowano kamienną kaplicę, która przypomina grotę. Kaplica jest posadowiona na wysokim cokole, nakryta dwuspadowym dachem z gontu. Wewnątrz znajduje się figura Matki Bożej.
 |
Stanisław Rybiński 1552-1591 Paweł Baranowski (Baranowius) 1591-1608 Łazarz Baranowski (Baranowius) 1608-1625 Michał Giżycki 1625-1651 Jan Galiński (Galini) 1651-1656 Michał Giżycki (Gisewius) 1657-1682 Wilhelm Giżycki (Gisewius) 1683-1689 Michał Gizycki (Gisewius) 1689-1699 Fryderyk Żyliński 1699-1739 Jerzy Olszewski 1739-1746 Jan Farer 1746-1778 Chystian Wolff 1778-1793 Geotthard Schrage 1793-1827 Karol Schrage 1827-1858 Ludwik Brzózka 1859-1874 Wiktor Hensel 1874-1899 Paweł Kelch 1900-1933 Werner Marienfeld 1933-1944 Edward Kleino 1946-1954 Jan Majcher 1954-1956 Zbigniew Nowak 1956-1958 Mieczysław Józefczyk 1959-1963 Bronisław Zarzecki 1954-1966 Jan Stelmach 1966-1974 Stanisław Klich 1974-1981 Stanisław Karwowski 1981-1990 Zdzisław Grabowski - 1990-1995 Marek Świech 1995-2005 Antoni Sawicki 2005- |
Tablica z nazwiskami proboszczów parafii Wieliczki, znajdująca się w kruchcie kościoła, po lewej stronie. Fotografia z 2022 r.
Lista pastorów i diakonów kościoła w Wieliczkach do 1746 r. Arnoldts D. H., D. Daniel Heinrich Arnoldts, Königlichen Preußischen Oberhofpredigers und Consistorialraths, kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den Lutherischen Kirchen in Ostpreußen gestandenen Predigern. Verleger Gottlib Lebrecht Hartung. Königsberg. 1777. S. 355.
Zaproszenie na konsekrację nowego dzwonu w 1979 r.
Podczas renowacji prezbiterium w 2007 roku wykonanych przez konserwatora Dariusza Subocza z Torunia udało się zrekonstruować fragmenty najstarszej dekoracja barokowej.
W 2010 r. z okazji 450 - lecia założenia Olecka w kościele miało miejsce niezwykle wzruszające wydarzenie. Odprawiona została msza święta w języku niemieckim, dla dużej grupy ostatnich, żyjących jeszcze wtedy mieszkańców Olecka i okolic. W czasie mszy odśpiewano pieśń żałobną "Näher, mein Gott, zu dir" znaną w Polsce pod nazwą "Być bliżej Ciebie chcę". Ta pieśń religijna była grana przez orkiestrę na statku "Titanic", na krótko przed jego zatonięciem (ang. Nearer, My God, to Thee).
Msza święta w języku niemieckim z okazji 450 - lecia założenia Olecka. Fotografia z 2010 r.
W ciągu ostatnich lat dzięki staraniom księdza pobocza Antoniego Sawickiego w kościele wykonano wiele prac konserwatorskich i renowacji starych polichromii. Kościół w Wieliczkach mimo protestanckich korzeni, swoim wystrojem przypomina katolickie świątynie. Jest on unikatowym przykładem drewnianego budownictwa sakralnego na ziemiach Warmii i Mazur.
Kaplica – grota przy kościele w Wieliczkach. Fotografia z 2010 r.
Widok na kościół od północy. Fotografia z 2010 r.
Widok z samolotu na wieś i kościół w Wieliczkach. Fotografia z 2007 r.
Zobacz widok z samolotu na kościół w Wieliczkach (grafika 3D z projektu egoturystyka.pl)
Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Wieliczkach
Metropolia Warmińska. Diecezja Ełcka. Dekanat Olecko – Św. Jana Apostoła.
Msze święte:
W niedzielę - 8:00, 11:30.
W dni powszednie - 17:00.
Odpust: Narodzenia NMP – 8 września
Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Wieliczkach
Proboszcz: Ks. kan. Antoni Sawicki.
Adres parafii: ul. Lipowa 26, Wieliczki 19-404, Polska.
Kontakt tel.: 87 521 42 20.
Księgi parafialne: od 1946 r.
Filie: Pw. ks. Michała Sopoćki w Kleszczewie.
Kancelaria parafialna:
Poniedzialek - nieczynna.
Wtorek - 8.00 - 10.00 i po mszy wieczornej 18.00 - 19.00.
Środa - 8.00 - 10.00 i po mszy wieczornej 18.00 - 19.00.
Czwartek - nieczynna.
Piątek - 8.00 - 10.00 i po mszy wieczornej 18.00 - 19.00.
Sobota - 8.00 - 10.00.
Niedziela - nieczynna.
Literatura:
- APW, Opis prac badawczych drewnianego kościoła w Wieliczkach, oprac. Aleksander Nowakowski, Warszawa 1995.
- Arnoldts D. H., D. Daniel Heinrich Arnoldts, Königlichen Preußischen Oberhofpredigers und Consistorialraths, kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den Lutherischen Kirchen in Ostpreußen gestandenen Predigern. Verleger Gottlib Lebrecht Hartung. Königsberg. 1777.
- Bilder aus Ostpreussen. II. Reg.-Bez. Gumbinnen. Verlag für Städtebau 1933. S. 129.
- Boetticher A., Die Bau - und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen. Kommissionsverlag von Bernh. Teichert. Königsberg 1899. S. 122-124.
- Demby R., Olecko Czasy, ludzie, zdarzenia. Urząd Miejski w Olecku. 2000.
- Demby R., W straduńskiej puszczy. Z dziejów osadnictwa na ziemi oleckiej, Olecko 1998.
- Dethlefsen R., Bauernhäuser und Holzkirchen in Ostpreußen: mit Unterftützung der Königlich Preuß. Staats-Regierung und des Provinzialverbandes Ostpreußen. Berlin 1911.
- Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010.
- Grenz R., Der Kreis Treuburg. Ein ostpreußisches Heimatbuch. Verlag Alfred Czygan, Treuburg, jetz Lübeck 1971. S. 202-213.
- Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg, 1938
- Guzowski Ł., Dzieje miejscowości i kościoła w Wieliczkach w: Studia ełckie 13(2011).
- Kelch, P., Bilder aus der Kultur - und Kirchengeschichte der ev. Kirchengemeinde Wielitzken, Marggrabowa, 1927
- Marienfeld W., Wallenrode frühen Wielitzken Kreis Treuburgeine evangelische Kirchengemeinde Ostpreussens. 1960.
- Renkewitz W., Jan Janca J., Hermann Fischer H., Geschichte der Orgelbaukunst in Ost- und Westpreußen von 1333 bis 1944. Band II, 2. Von Johann Preuß bis E. Kemper & Sohn, Lübeck/Bartenstein. Siebenquart, Köln 2015.
- Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmji. Książnica Polska Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych. Lwów, Warszawa 1923. S.81.
- Sawicki R., Werner Siegfried Marienfeld (1908–1989). Ostatni pastor ewangelicki w Wieliczkach [w:] Ratio in Christianitate, red. R. Sawicki, M. Sieńkowski, Ełk 2013, s. 203 – 208.
- Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Nr. 12, 51.
- Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 390-397.
Źródła internetowe:
Artykuł poświęcam pamięci Cornelii Thielicke z Bad Berka.
Fotografie współczesne: Józef Kunicki
Zobacz galerię fotografii kościoła.
2023
Józef Kunicki
