Paulina Hillmann z Nordenthal (Nory w powiecie oleckim), jako najmłodsza córka Abrahama Hillmanna, odegrała ważna rolę w życiu kulturalnym Mazur, gromadząc wokół siebie wybitnych pisarzy, poetów i intelektualistów.
NotebookLM
Jej rodzinny dom w Nordenthal był miejscem spotkań, a wśród częstych gości znajdowali się Albert Dulk, Ferdynand Hampe oraz Ludwig Walesrode. Te znajomości zaowocowały trwałymi związkami i literackimi upamiętnieniami, które do dziś świadczą o ich wzajemnych relacjach.
Nory (Nordenthal) na mapie Jana Władysława Suchodolca z 1732 r. Map of Kingdom of Prussia. Map XXIX. vergrösserte Sectiones der General-Charte von dem Königreich Preüssen wie daselbe in 4. folgende Districte abgetheilet als… [W:] Szeliga J., Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Prusach w XVII i XVIII wieku. Biblioteka Narodowa. Zakład Zbiorów Kartograficznych. Warszawa 2004.
Widok z północy na majątek Nory w 2024 r.
„Der Storch von Nordenthal” – literacki pomnik rodziny Hillmannów
Ludwig Walesrode, jeden ze stałych bywalców posiadłości Hillmannów, stworzył Paulinie i jej rodzinie niezwykły literacki pomnik w postaci opowiadania „Der Storch von Nordenthal” (Bocian z Nordenthal). Książka, wydana w Hamburgu w 1857 roku, nosiła podtytuł „prawdziwa baśń, którą Ludwig przeżył i opowiedział”. Dzieło to zostało dedykowane rodzinie Hillmannów.
Okładka książki „ Der Storch von Nordenthal”.
Opowieść Walesrode, choć osadzona w świecie zwierząt, porusza uniwersalne prawdy o ludzkim losie. Wiosna w Nordenthal przynosi pąki, kwitnące pola i słońce, a bociany radośnie klekocząc, powracają z dalekich brzegów Nilu do swoich opuszczonych mazurskich gniazd, będąc witane jako upragnieni goście.
Główny bohater utworu, Hans, który w wyniku dramatycznego sporu rodziców został wyrzucony z gniazda jako jajo, symbolizuje odmienność i poszukiwanie własnego miejsca. Jego późniejsze losy, w tym nauka latania i trudności z tym związane, a także nieszczęśliwa miłość, skłaniają do refleksji nad indywidualnym przeznaczeniem.
W końcowych zdaniach utworu autor zachęca czytelnika do własnej interpretacji:
A morał tej baśni? — Kto go szuka, ten go znajdzie
Opowieść ta, choć fantastyczna, zmusza do głębszej, osobistej refleksji nad życiem i jego sensem.
Warto zauważyć, że autor utworu "Der Storch von Nordenthal" przybywając do posiadłości Nordenthal, spotkał czarnego, kudłatego psa o imieniu Karo.
Przed bramą dworu utykał ku niemu czarny, kudłaty pies imieniem Caro, tak jak wiele innych psów jego rasy. Nie szczekał jednak groźnie na obcego ani nie pokazywał mu warcząc zębów, lecz skoczył na niego, patrząc na niego dobrodusznie mądrymi oczami, i z ufnością podał mu kulawą przednią łapę. Potem, wesoło machając ogonem, utykał przed nim, jakby chciał mu wskazać drogę.
A kiedy Autor przekroczył próg domu, gdzie powitano go radosnym „Witaj!” uściskiem dłoni i pozdrowieniem, serce jego rozgrzało się życiodajnym ciepłem i radością. Wśród życzliwych ludzi odnalazł, obok zaginionej bajki o szlachetnej gościnności, także swoją ukochaną, tak długo z bolesną tęsknotą na próżno poszukiwaną bajkę serca!
Majątek Nory. Widok z 2011 r.
Paulina Hillmann i Ferdinand Gregorovius – przyjaźń i artystyczne inspiracje
Przyjaźń Pauliny Hillmann z Ferdinandem Adolfem Gregoroviusa (1821-1891) była równie znacząca. Paulina spędziła zimę 1856/1857 roku w Rzymie u kuzynki Gregoroviusa, Aurory. W tym okresie Ferdynand Gregorovius, urodzony w Nidzicy (Neidenburg), napisał dla niej jedenastozwrotkowy wiersz zatytułowany „Schloß Neidenburg”. Wiersz ten opisywał jego związek z rodzinnym zamkiem i poczucie bycia sokołem, który „odleciał w burzy w szeroki kraj”. Paulina, po powrocie do domu, wysłała mu w ramach pamiątki parawan z rysunkiem zamku Neidenburg do Włoch.
Strona tytułowa „Dzienników rzymskich Ferdynanda Gregoviusa”. The Roman journals of Ferdinand Gregorovius, 1852-1874 by Gregorovius, Ferdinand, London, G. Bell & sons, 1907.
Gregorovius, który opuścił Prusy Wschodnie w 1852 roku po studiach w Królewcu, powrócił w rodzinne strony dopiero 31 sierpnia 1860 roku. Swój pobyt w Nordenthal opisał szczegółowo w „Dziennikach rzymskich” (The Roman Journals of Ferdinand Gregorovius). Odnotował, że świat w Nordenthal był „wąski”, ale dom Hillmannów posiadał „autentycznie pruską wartość i dobroć”, będąc powszechnie znanym z gościnności we wschodnich Prusach. W swoich zapiskach Gregorovius wyrażał melancholię, którą budziły „słowiański uśmiech, wzgórze, wrzosowisko, las, piękne morze”. Odwiedził swoich bliskich, którzy prowadzili „proste, oszczędne życie” i byli „szczęśliwi, a może nawet zasługują na zazdrość w swojej nieziemskiej samotności”. Zauważył, że stary właściciel majątku Hillmann, Abraham, już nie żył, a jego matka była „wzorem pruskiej matrony”. Opisywał otaczający krajobraz: szumiące sosny i jodły, przepływającą rzekę Legę, ciemne lasy i samotne wieże kościołów, a dalej widoczną Polskę.
Odbudowany dwór w Norach. Stan z 2011 r.
Podczas dalszej podróży, 29 września 1860 roku, Gregorovius pojechał powozem z Nordenthal do Marggrabowy (Olecka), gdzie spotkał wielu krewnych pragnących zobaczyć kuzyna z Rzymu. Następnie udał się do Polski, przekraczając granicę w Lipówce w towarzystwie dwóch młodych Polek. Rozmawiał po polsku, choć mylił go z włoskim, a sąsiedztwo z Polską było dla niego rodzinne, gdyż jego ojciec był sędzią w Sejnach, Kalwarii i Suwałkach, a matkę poznał w Mariampolu. Opisywał Polskę jako „posępny i zniszczony” kraj, „zacieniony przez ciemny las”, wyrażając jednocześnie życzenie jej „zmartwychwstania”.
Paulina Hillmann zmarła na gorączkę we Florencji w 1866 roku. Ferdinand Gregorovius, który w tym czasie mieszkał we Florencji, głęboko odczuł tę stratę. W swoich zapiskach z 3 kwietnia opisał Paulinę jako „szlachetny umysł”, „dobry geniusz” i „prawdziwą przyjaciółkę”, która była „wzniosła w myślach i uczuciach, wolna i pozbawiona próżności i egoizmu, obdarzona jasnością intelektu, którą można nazwać rzadką”. Podkreślał, że Paulina „dzieliła jego karierę intelektualną” i że miała „najszlachetniejszą duszę”, jaką kiedykolwiek spotkał, a jej rozczarowania czyniły ją tylko szlachetniejszą i niemal całkowicie bezinteresowną. Po latach Dominik Fugger skomentował reakcję Gregoroviusa, pisząc:
Nie zachowało się z niej nic poza jednym zdaniem: To właśnie jest nie do zniesienia w Gregoroviusie, że zawsze wyobrażał sobie, że ktoś umiera z namiętności do niego.
Te wspólne losy, splecione poprzez przyjaźń, literaturę i wzajemne inspiracje, stanowią fascynujący obraz życia intelektualnego i społecznego na Mazurach w XIX wieku. Paulina Hillmann, dzięki swojej gościnności i osobowości, stała się centralną postacią, która zainspirowała artystów do tworzenia dzieł, które przetrwały próbę czasu.
Nagrobek na cmentarzu rodzinnym w Norach, ojca Pauliny - Abrahama Adolfa Hillmanna. Urodził się 13 maja 1790 r. w Sedrankach, zmarł 23 stycznia 1858 r. w Norach, w wieku 67 lat. Obok pochowana została żona Henriette Hillmann z domu Klein (ur. 9.02.1793 r. - Kl. Sunkeln z okolic Darkehmen, (ros. Озёрск), zm. 13.05.1864 r., w wieku 71 lat).
Literatura:
- Aus Treuburgs "Okelkammer", Druck und Verlag, F.W.Czygan Treuburg, Heft 6, 1940.
- Briefe nach Königsberg Ferdynand Gregorovius (1821–1891). Dominik Fugger, Nina Schlüter. Verlag C.H.Beck. Monachium 2013.
- Fugger D., Ein Leben als Privatgelehrter. Ferdinand Gregorovius in seinen Briefen nach Königsberg. W: Ders. und Nina Schlüter (Hrsg.): Ferdinand Gregorovius: Briefe nach Königsberg 1852–1891. C. H. Beck, München 2013, S. 7–31.
- Szeliga J., Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Prusach w XVII i XVIII wieku. Biblioteka Narodowa. Zakład Zbiorów Kartograficznych. Warszawa 2004.
- The Roman journals of Ferdinand Gregorovius, 1852-1874 by Gregorovius, Ferdinand, London, G. Bell & sons, 1907. S. 100.
- Toeppen M., Geschichte Masurens: ein Beitrag zur preußischen Landes - und Kulturgeschichte. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen. Danzig. 1870.
- Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
- Treburger Zeitung 1961/24/33. Heimatblatt des Kreises Treuburg von Albrecht und Hildegard Czygan.
- Tutlies A., Güter und Großbauernhöfe im Kreis Treuburg/Oletzko. Kreisgemeinschaft Treuburg, 2001.
- Tutlies A., Heiteres Und Ernstes Aus Oletzko: Ein Landkreis In Ostpreussen. Books on Demand. 2007.
- Tutlies A., Menschen aus dem Kreis Treuburg, Oletzko. Kreisgemeinschaft Treuburg, 2002.
- Walesrode L., Der Storch von Nordenthal. Ein wahrhaftiges Märchen, Hoffmann und Campe, Hamburg 1857.
Józef Kunicki
2025