Mroczny relikt przeszłości i świadek zmieniającej się sprawiedliwości.
NotebookLM
W sercu malowniczego krajobrazu Mazur, tuż przy drodze wiodącej z Olecka (województwo warmińsko-mazurskie) do Imionek, na południe od Jeziora Oleckiego Wielkiego, wznosi się pagórek o niezwykle sugestywnej nazwie – „Szubienica”. Znane także jako Góra Szubieniczna (Galgen Berg) czy Wzgórze Szubieniczne (Galgen Hügel), w lokalnej gwarze pobrzmiewa jako Subjenica, a każda z tych nazw przywołuje echa surowości dawnego prawa, którego wzgórze było niemym świadkiem. Dziś to miejsce, gdzie „trawa zarosła sprawę i stare historie”, a krajobraz, niegdyś widownia makabrycznych scen, wydaje się „miły i piękny”.
Widok na Olecko od południa około 1900 r. Ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Narodziny prawa i miejsca kaźni
Historia wymiaru sprawiedliwości w Olecku (dawniej Margrabowa) jest nierozerwalnie związana z początkami miasta, założonego 1 stycznia 1560 roku przez księcia Albrechta Hohenzollerna. Wraz z aktem lokacyjnym Olecko otrzymało "baumhaftigen Recht und Stadt Gerechtigkeit" – kompleksowe prawa miejskie i sądowe, a także kluczowy przywilej: prawo do posiadania "einen Galgen und Malstatt" (szubienicy i miejsca egzekucji). Oznaczało to, że miasto od samego początku miało prawo do wykonywania „wyższej sprawiedliwości”, włącznie z karą śmierci. Z wierzchołka Szubienicy rozciągał się niegdyś widok na miasto Margrabowa, co podkreślało jej symboliczną rolę.
Galgen Berg na niemieckiej mapie topograficznej. Treuburg, Meßtischblatt 19101. Topographische Karte 1:25000 (Messtischblätter), Königliche Preussische Landesaufnahme, Reichsamt für Landesaufnahme, Berlin 1940.
Lokalizacja pagórka Szubienica na mapie z 2025 r. https://mapy.geoportal.gov.pl
Szubienica miała być widocznym elementem krajobrazu, pełniąc rolę odstraszającego symbolu władzy sądowniczej. Były to zazwyczaj drewniane konstrukcje – pojedyncze słupy z poprzeczną belką (szubienica kolanowa) lub dwie podpory (Dreiholz). Istniały też murowane konstrukcje z wieloma wiszącymi linami. W Olecku władze wybrały miejsce na końcu Jeziora Oleckiego Wielkiego na egzekucje i zbudowały potrójną szubienicę. Powód był prozaiczny: miasto nie posiadało własnego kata, wynajmowano go z Kętrzyna, a zgromadzenie trzech skazańców przed jego przyjazdem było tańszym rozwiązaniem dla miejskiego budżetu.
Pagórek położóny na południe od Jeziora Oleckie Wielkie, podpisany jako Galgenberg na mapie z 1863 r. Karte des Deutschen Reiches im Maßstab 1:100 000. Blatt: 107 Marggrabowa. Herausgegeben von der Kartografischen Abtheilung der Königlich Preussischen Landesaufnahme Neue Ausgabe 1888, Aufgenommen 1863, recognoscirt 1883, Einzelne Nachträge 1910
Miejsce na południe od Jeziora Oleckie Wielkie, oznaczone jako "szubienica” na mapie z 1732 r. Jan Wladyslaw Suchodolec map of Kingdom of Prussia (1732, 1:100 000). Map XXIX. vergrösserte Sectiones der General-Charte von dem Königreich Preüssen wie daselbe in 4. folgende Districte abgetheilet. W: Szeliga J., Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Prusach w XVII i XVIII wieku. Biblioteka Narodowa. Zakład Zbiorów Kartograficznych. Warszawa 2004.
Okrucieństwo dawnych czasów
Sposób wykonywania wyroków niósł za sobą ogromne znaczenie społeczne i symboliczne. „Sztywne, zamarznięte postaci kołyszące się na wietrze” były przerażającym widokiem i służyły jako przestroga dla lokalnej społeczności. Ciała skazańców często pozostawiano na szubienicy przez długi czas, „aż ścięgna zgniją, a stawy kości się rozluźnią”. Wśród ofiar znajdowali się często „niewinni i nieszkodliwi ludzie przekraczający granicę”, ledwo rozumiejący język niemiecki, wplątani w przemytniczy proceder przypadkiem lub pod przymusem.
Droga z Olecka do Imionek wiodła tuż obok miejsca egzekucji, a widok kłócących się na powieszonych skazańcach wron potęgował grozę. Po upływie wyznaczonego czasu, szczątki ofiar grzebano w nieoznakowanych grobach w pobliżu szubienicy.
Topór kata. Zbiory zamku w Reszlu.
Hans-Ulrich Brink wspominał żandarmów Kaminskiego i Konarskiego, którzy w XVIII wieku w Szczecinkach zamykali nielegalnie przekraczających granicę, przewożąc ich do więzienia sądowego w Olecku. Pruska „Ehrbarkeitskommision” („Komisja do spraw moralności”) budziła strach, ponieważ nie szczędziła najwyższych kar za poważniejsze przestępstwa.
Szubienica trójsłupowa na Galgenberg w trakcie oblężenia Szczecina w 1677 r. (fragment akwaforty Romeyn de Hooghe z druku ulotnego Verovering van Stettin). Źródło: z zasobów Koninklijke Bibliotheek. https://pomeranica.pl/wiki/Miejsca_straceń_na_terenie_miejskim_późnośredniowiecznego_i_nowożytnego_Szczecina
Początkowo w Olecku obowiązywało prawo chełmińskie, zastąpione w 1620 roku pruskim prawem krajowym (Landrecht des Herzogtums Preussen). Sąd miejski składał się z burmistrzów i ławników. W przypadku ciężkich przestępstw – zabójstwa, kradzieży, buntu, rozboju, bluźnierstwa, cudzołóstwa, bigamii, nierządu czy praktyk magicznych – stosowano tortury, aby wymusić przyznanie się oskarżonego.
Kary więzienia były niechętnie stosowane ze względu na wysokie koszty utrzymania. Lżejsze przewinienia karane były grzywnami lub karami cielesnymi – chłostą, pręgierzem, dybami, a także publicznym upokorzeniem czy maskami wstydu, które nakazywano nosić przez wiele dni.
Jednym z udokumentowanych przypadków, rzucającym światło na okrucieństwo tamtych czasów, jest wyrok śmierci wydany 25 maja 1611 roku przez sąd w Olecku na sługę Andreasa Kulzicka. Jego zbrodnią była kradzież gniadego konia, należącego do obywatela Datzbogka Dudzickiego. Kulzick, schwytany i osadzony w areszcie w Kutach, początkowo zaprzeczał zarzutom. Jednakże, poddany torturom, nie tylko przyznał się do kradzieży kilku koni, ale także, przy okazji, potwierdził, że jest ojcem dziecka służącej Hansa Schotta, czego wcześniej się wypierał. Sąd, zgodnie z procedurą, zwrócił się do księcia z prośbą o zatwierdzenie lub zmianę wyroku. Przypadek Kulzicka jest przykładem, jak tortury były narzędziem wymuszania zeznań w sprawach o poważne przestępstwa.
Maska hańby. Zbiory zamku w Reszlu.
Złagodzenie kar i reformy
W XVIII i XIX wieku, pod wpływem idei oświeceniowych, nastąpiło znaczące złagodzenie kar. Fryderyk II po objęciu tronu w 1740 roku wycofał barbarzyńskie formy egzekucji, takie jak topienie, grzebanie żywcem, rozrywanie końmi czy łamanie kołem. Zniesiono także karę śmierci za kradzież w drugiej połowie XVIII wieku oraz za dzieciobójstwo w kodeksie karnym z 1851 roku. Złagodzono również kary za homoseksualizm (więzienie zamiast śmierci) i próby samobójcze.
Ważną reformą było wprowadzenie w kodeksie karnym Prus z 1851 roku zakazu publicznych egzekucji. Od tego czasu wyroki śmierci wykonywano wczesnym rankiem, na dziedzińcu między sądem a więzieniem. Formalny zakaz stosowania kar cielesnych wprowadzono w 1848 roku, choć prawo nadal dopuszczało je w celach wychowawczych, z pewnymi ograniczeniami (np. zakaz bicia kobiet w ciąży). System prawny w Prusach Wschodnich przeszedł ewolucję od dominacji szlachty do państwowych urzędników, w tym policji i żandarmerii.
Czterech celników z Raczek Wielkich (Gr. Retzken) około 1915 r. Fotografia z archiwum Niederhaus. Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Köln, 2017, 73. s. 30
Historia najnowsza i "Kocie łapki"
Pod koniec XIX wieku na tym pagórku (lub na innym położonym bardziej na południe) znajdował się punkt triangulacyjny zwany Galgenberg. Był on częścią systemu triangulacyjnego opartego na tworzeniu sieci trójkątów do precyzyjnego pomiaru i kartowania terenu. Takie punkty, o znanych współrzędnych, wykorzystywano do mapowania i geodezji, a na nich wznoszono wysokie wieże triangulacyjne, aby umożliwić obserwacje z dużej odległości. Punktu nie odbudowano w latach 50. XX wieku.
Übersicht der im Kreise Oletzko gelegenen trigonometrischen Punkte. Frenzel J. T., Beschreibung des Kreises Oletzko, Regierungsbezirks Gumbinnen, in geschichtlicher, statistischer und topographischer Beziehung. Marggrabowa: Peglau 1870.
Pagórek Szubienica był również świadkiem nowszej historii. 14 sierpnia 1914 roku w strategicznym przesmyku między Jeziorami Oleckim Wielkim a Małym, rozegrała się zacięta bitwa między rosyjskimi wojskami zwiadowczymi a niemieckimi obrońcami Olecka. Artyleryjska kanonada i wymiana ognia trwały około czterech godzin, a rosyjski kornet Littauer wspominał początkowo „czarująco piękny obraz” bitwy, który jednak szybko ustąpił brutalnej świadomości wojny, gdy dotarły wieści o ciężkich stratach.
Miejsce bitwy z 14 sierpnia 1914 r. na mapie ściennej. Karte des Kreises Oletzko bearbeitet im Kartographischen Institut von Paul Baron Lieg- nitz i./Schl. Verlag F.W. Czygan Buchhandlung Marggrabowa. Mapa w zbiorach Oleckiej Izby Historycznej w Regionalnym Ośrodku Kultury „Mazury Garbate” w Olecku.
Rysunek przedstawiający walki na przesmyku między jeziorami. https://topwar.ru/115974-1-ya-kavaleriyskaya-v-vostochnoy-prussii-letom-osenyu-1914-goda-chast-1.html
8 października 1914 roku, podczas wycofywania się wojsk niemieckich, wojna powróciła na ten obszar. 3. Dywizja Rezerwowa i 33. Brygada Landwehry zajęły nowe pozycje obronne wzdłuż linii obejmującej Kukowo, wzgórze Szubienica, Imionki i wzgórza Krupińskie, stawiając czoła wojskom rosyjskim. Po południu rosyjska artyleria otworzyła ogień. W kolejnych dniach ataki na te pozycje były kontynuowane, lecz zwykle były odpierane przez ogień niemieckiej artylerii.
Podejmowane były również działania ofensywne, które doprowadziły do zajęcia Wilkas i Wieliczek. Po raz pierwszy miotaczy min lekkich i średnich. Wkrótce Niemcy przegrali bitwę pod Augustowem i wycofali się do Prus Wschodnich.
W grudniu 1914 roku rosyjskie jednostki kolejowe (w wykonanym wcześniej wykopie, na południe od Szubienicy) zbudowały linię kolejową Olecko–Cimochy. W styczniu 1915 roku linię przedłużono z Cimoch do Suwałk.
W grudniu 1914 roku rosyjskie jednostki kolejowe (w wykonanym wcześniej wykopie, na południe od Szubienicy) zbudowały linię kolejową Olecko–Cimochy. W styczniu 1915 roku linię przedłużono z Cimoch do Suwałk.
Pociąg turystyczny koło pagórka Szubienica w drodze do Suwałk w 2018 r.
W okresie Republiki Weimarskiej, po I wojnie światowej, socjaldemokraci z powiatu oleckiego spotykali się na trawiastych pagórkach obok Szubienicy, organizując przemówienia, zawody sportowe i dyskusje polityczne. Ostatnie takie spotkanie odbyło się w 1932 roku.
Hans-Ulrich Brink, autor artykułu w „Treuburger Heimatbrief”, wspominał, jak w wieku 15 lat rysował stamtąd panoramę Olecka, myśląc o swoim pradziadku Andreasie, który z lękiem przejeżdżał pobliską drogą. W terenie widoczne były ledwo zauważalne zagłębienia grobowe, a wokół rosły wyjątkowe kwiaty – kocie łapki (Antennaria dioica var. rubra), których nigdzie indziej w okolicy nie było. Z tego miejsca Brink zerwał kiedyś bukiet tych kwiatów dla swojej matki, mieszkającej daleko na zachodzie.
Ukwap dwupienny (kocie łapki, kocanka) - Katzenpfötchen (Antennaria dioica var. rubra). Zulauf AG. https://www.zulauf.ch/de/sortiment/katzenpfotchen-60662t
Przed II wojną światową pagórki wokół miejsca straceń były pastwiskiem dla bydła gospodarstwa Cerliskich, a po wojnie Sienkiewiczów, którzy dostarczali świeże mleko mieszkańcom Olecka.
Gospodarstwo Cerlińskich Seehof (fragment mapy). Güter und Höfe in Treuburg-Land. Erstellt von A. Tutlies nach der Nummerierung von Wiezorrek/Offenburg, ergänzt im März 2019 von Helga Lüttgen. Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Köln, 2019/2020, 78. s. 53.
Szubienica na mapie z 1954 r. Mapa topograficzna 1 : 25 000, N - 345 - 69 -D (Sedranki). Województwo białostockie. Sztab Generalny W. P. 1954.
W 1954 r. pagórek na mapie został zaznaczony jako „kopiec”. Nie było śladu po wieży triangulacyjnej z XIX wieku.
Szubienica w 2025 r. niszczona przez właścicieli quadów.
Dziś jednak, ten historyczny spokój bywa zakłócany – pagórek jest niszczony przez koła quadów, których głośne silniki zakłócają wieczny spokój nieszczęsnych skazańców.
Wzdłuż wschodniego brzegu Jeziora Oleckiego Wielkiego, w pobliżu Szubienicy, przebiegał najstarszy szlak komunikacyjny na tym terenie, biegnący z południa (Zamek Stradun) na północ do dworku myśliwskiego (Bude Oletzky) nad jeziorem i dalej do Mieruniszek. Do dziś przy drodze przetrwało zaledwie kilka przydrożnych głazów granitowych. Jest to piękny przykład ręcznej obróbki głazów narzutowych. Niestety pomimo ochrony prawnej część głazów skradziono, inne są uszkodzone.
Dawna droga gruntowa prowadząca na północ.
Fotografia lotnicza południowej części Jeziora Oleckie Wielkie (2007 r.).
Pamięć o pagórku Szubienicy, przekazywana w rodzinnych opowieściach, stanowi most między teraźniejszością a mroczną historią, przypominając, że każde miejsce może skrywać tajemnice okrutnych wydarzeń.
Literatura:
- Brink H. U., Katzenpfötchen auf dem Galgenberg. W: Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Köln, 1999. 37. S. 50-52.
- Demby R., Olecko Czasy, ludzie, zdarzenia. Urząd Miejski w Olecku. 2000.
- Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010.
- Frenzel J., Beschreibung des Kreises Oletzko, Regierungsbezirks Gumbinnen, in geschichtlicher, statistischer und topographischer Beziehung. Margrabowa: Peglau, 1870.
- Grenz R., Der Kreis Treuburg. Ein ostpreussische Heimatbuch, Luebeck: Verlag Albrecht Czygan, 1971.
- Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg, 1938.
- Krech K., Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreussen. Leer: Kreisgemeinschaft Treuburg e. V. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1998.
- Kunicki J., Zapomniana Wielka Wojna 1914-1918. Ziemia Olecka. Pracownia Wydawnicza ELSET. Olecko 2021.
- Łukasiewicz D. Przemiany przestępczości w Prusach w XVIII i XIX wieku (do 1871 r.). Kwartalnik 3/2014. Instytut Historii PAN w Poznaniu Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych. 2014.
- Trzciński M., Miecz katowski, pręgierz, szubienica. Zabytki jurysdykcji karnej na Dolnym Śląsku (XIII-XVIII w.). Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych Uniwersytetu Wrocławskiego. 2001.
https://ciekawostkihistoryczne.pl/2022/06/04/magia-spod-szubienicy
2025
Józef Kunicki
