Budynek mieszkalny, który znajduje się przy ulicy Armii Krajowej 26 w Olecku, został wzniesiony na początku XX wieku (przed 1914 rokiem) w stylu secesyjnym. Dom o wyjątkowej architekturze i wielkości został zbudowany poza miastem na rogu dawnej ulicy Sedraneckiej (Seedranker Straße) i Portowej (Hafen Straße).
Widok na zachodnią część miasta Olecko na początku XX wieku. W środku fotografii opisywany budynek. Fotografia ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Widok na północną część miasta Olecko od strony rynku na latach trzydziestych XX wieku. Fotografia ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Właścicielem domu był David Isaak Podbielski, który określany był jako bankier, właściciel kamienic. W 1895 r. w spisie przedsiębiorców przy nazwisku Podbielski umieszczono zapis, że zajmował się handlem zbożem.
4 października 1904 r. w niemieckim "Reichsanzeiger…" (Deutschen Reichsanzeiger und Königlich Preußischen Staatsanzeiger № 234) ukazała się ogłoszenie:
Marggrabowa. Ogłoszenie. [49012]
Firma David Podbielski w Marggrabowej wpisana jest do działu A rejestru handlowego pod numerem 107, a jej jedynym właścicielem jest Dawid Podbielski zarejestrowany z Marggrabowej.
Marggrabowa, 26 września 1904. Królewski Sąd Rejonowy. Dział 5.
Ogłoszenie w w "Reichsanzeiger…" z 4 października 1904 r.
W Archiwum Państwowym w Berlinie w aktach małżeństwa "Insterburg nr 95/1922" zachowała się informacja, że w 1922 r. Dawid Podbielski był kupcem, handlowcem, urodził się około 1865 r. oraz mieszkał na Seedranker Straße w Marggrabowie (Olecko).
W danych o gospodarstwach z 1922 r. "Landwirtschaftliches Güter-Adressbuch für die Provinz Ostpreussen…", jest informacja, że właścicielem majątku Luisenhof (Orzechówko 68) w latach 1922 – 1932 był Podbielski. Nie jest jasne, czy to ten sam Podbielski?
Informacja o majątku Luisenhof. Köhler O., Landwirtschaftliches Güter-Adressbuch für die Provinz Ostpreussen mit Anhang: Memelland. Reichenbach'sche Verlagsbuchhandlung. Leipzig 1922.
Tutlies Achim autor „Menschen aus dem Kreis Treuburg” podaje następujące dane:
Podbielski Dawid, kupiec w Marggrabowie około 1912 roku. Nazywano go "Geldjuden" (Żydem pieniądza). Mieszkał przy ulicy Goldaper Straße (Gołdapskiej) i z czasem wyemigrował do Tel Awiwu.
Wpis do urzędu stanu cywilnego: Podbielski, Rose (Podbielski, Róża), ur. 26 lipca 1900 r. w Marggrabowie, ojciec: Dawid Izaak Podbielski, przedsiębiorca. Matka: Tobiene Podbielski, z domu Narewczewitz, wyznania mojżeszowego, wyszła za mąż w Berlinie - Grunewald.
Zgodnie z zarządzeniem z dnia 17 sierpnia 1938 r. dziecko wymienione obok nosiło także imię „Sara”, Treuburg w dniu 12 grudnia 1938 r.
3 grudnia 1937 r. w niemieckim "Reichsanzeiger…" (Deutschen Reichsanzeiger und Königlich Preußischen Staatsanzeiger № 279) ukazała się ogłoszenie:
Treuburg. [51388]
Spółka David Podbielski w Treuburgu, zarejestrowana w lokalnym rejestrze handlowym, sekcja A pod numerem 40, której właścicielem jest przedsiębiorca David Podbielski, działająca zgodnie z art. 31 ust. 2 H.-G.-B. oraz § 141 F.-G.-G. ma zostać usunięta z rejestru urzędu. Właściciel spółki lub jego następca prawny może wnieść sprzeciw sprzeciwu wobec wykreślenia do podpisanego sądu w terminie trzech miesięcy.
Treuburg, 25 listopada 1937 r. Sąd rejonowy.
Na tej podstawie można sądzić, że David Podbielski przed 25 listopada 1937 r. zakończył działalność gospodarczą i wyjechał z Olecka (Treuburg).
Ogłoszenie w w "Reichsanzeiger…" z 3 grudnia 1937 r.
Widok na budynek z południa.
Widok na budynek z zachodu.
Przedwojenni mieszkańcy Olecka budynek ten nazywali: Villa des Geldverleihers (willa pożyczkodawcy, lichwiarza). Prawdopodobnie z powodu prześladowania ludności żydowskiej w latach trzydziestych XX wieku oraz ograniczeń w prowadzeniu przez nich działalności gospodarczej David Isaak Podbielski zmuszony został do sprzedaży posiadłości.
W spisie telefonów z 1942 r. pod adresem Gołdapska 26 znajduje się informacja o nowym właścicielu: Mehl August nr 269, Villa Frieden (willa pokój, spokój), Goldaper Straße 26
Od 1935 r. Róża Podbielski była żoną biznesmena Emanuela Gustawa Samuela (ur. 12 lipca 1890 r. w Holzminden). Małżeństwo Róży Podbielskiej Gustavem Samuelem zostało zawarte 17 września 1935 r. w Berlinie-Grunewald. Zamieszkali przy mieszkała przy Duisburger Straße 10 w Berlinie-Wilmersdorf. Rozwiedli się 19 marca 1937 r. (wyrok Sądu Okręgowego w Stuttgarcie). Po rozwodzie Róża wróciła do panieńskiego nazwiska Podbielski.
Mieszkała także przy Jenaer Straße 7, a potem przy Treuchtlinger Straße 4 razem z Gertrudą i Maxem Sundheimerami. W latach 1941-1943 ten dom przy Treuchtlinger Straße 4 stał się tzw. „Judenhausem” (żydowskim domem, getto).
Rysunek domu przy Treuchtlinger Straße 4 w Berlinie. Źródło: Bauarchiv Berlin. https://treuchtlinger4.de/das_haus-6
Zamieszkiwały tam przymusowo eksmitowane ze swoich mieszkań osoby wyznania mojżeszowego. Właścicielką domu była Gertruda Eisenberg.
https://maps.app.goo.gl/zXUnVHrSD5bFrZMH6
Wszyscy mieszkali pod jednym dachem, często po kilka rodzin w jednym mieszkaniu. W latach 1941-1943 z tego domu wywieziono do obozów śmierci 22 Żydów. Na budynku została umieszczona pamiątkowa tablica z nazwiskami zamordowanych.
https://www.gedenktafeln-in-berlin.de/gedenktafeln/detail/juedische-hausbewohner/innen
Według „Centralnej Bazy Danych Ofiar Shoah” Podbielska Rosa po wyjeździe do Berlina w 1935 r. (Duisburger Str. 10), 19 lutego 1943 r., została deportowana transportem nr 29 do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Auschwitz-Birkenau.
Społeczność żydowska w Olecku liczyła w 1871 r. 109 osób. Spis powszechny z 1 grudnia 1905 r. wykazał w mieście 50 osób ludności żydowskiej. Olecko było jednym z pierwszych miejsc w Prusach, w którym Żyd w 1871 r., był mianowany sędzią. Inny wybitny Żyd z Olecka, Kurt Blumenfeld (1884-1963) od 1924 do 1933 r. był przewodniczącym Żydowskiej Organizacji Syjonistycznej.
W 1834 r. na rynkowej parceli nr 31 (Markt 31) wzniesiono synagogę razem z mieszkaniem dla rabina. Żydzi z utrzymywali również mykwę, szkołę żydowską i cmentarz. W latach 1931/32, kiedy w Treuburgu mieszkało 94 Żydów, pan Braude uczył religii 15 żydowskich dzieci.
W 1937 r. w Olecku mieszkało 57 Żydów. Później po „Nocy kryształowej (niem. Kristallnacht) w nocy z 9 na 10 listopada 1938 r. ” wielu z nich wyjechało.
Synagoga została spalona a cmentarz żydowski zniszczony. W maju 1939 r. w mieście mieszkało już tylko 25 osób. Pozostali w Olecku Żydzi zostali pozbawieni własnych majątków i przymusowo przesiedleni do tzw. „Judenhaus” (żydowski dom, getto) przy ulicy Bergstrasse 13 (obecnie ul. 1 Maja).
W Olecku zamieszkiwały następujące rodziny żydowskie: Leffkowitz, Reinhardt, Friedemann, Rubinstein, Reis, Heymann, Scheimann, Sokołowski, Wessolowski, Czerninski, Podbielski, Michalowitz, Kamiński, Caspari, Kronheim, Salomon, Rehfeld.
W styczniu 1940 r. część żydowskich mieszkańców Olecka została deportowana do getta w Białej Podlaskiej.
W czasie II wojny światowej zginęło około 56 Żydów z Olecka, wliczając tych, którzy przenieśli się do innych miejsc w Niemczech.
Widok na budynek mieszkalny z południa.
Dawny budynek mieszkalny rodziny Podbielskich został zbudowany w obniżeniu terenu, które dawniej było częścią Jeziora Oleckie Wielkie. Po obniżeniu poziomu wody w jeziorze zatorfiony teren był wykorzystany na ogródki przydomowe, a jego wschodnia część została zasypana i zamieniona na obszar rekreacyjny położony nad rzeką Legą. W pobliżu budynku głębokość występowania ustabilizowanego zwierciadła wód podziemnych kształtuje się w przedziale 1,3 – 1,4 m poniżej powierzchni terenu. W ciągu roku wahania poziomu wód podziemnych wynoszą około 0,4 m. W dolnej części budynku jest zwiększona wilgotność gruntu. Z tego powodu budynek otoczono kanalizacją deszczową oraz wykonano zabezpieczenia przeciwwilgociowe i izolację zewnętrzną.
Rzut parteru. Dom mieszalny, Olecko, ulica Armii Krajowej 26. Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Numer karty: 6174. Kartę wykonała Eliza Ptaszyńska, wrzesień 1986 r., Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Dokument w PSOZ OW Suwałki.
Budynek jest zbudowany na planie w kształcie litery "L" o równych ramionach. Na wysokości parteru w elewacji frontowej znajduje się przesunięty w lewo, prostokątny w rzucie ryzalit. Na elewacji wschodniej, przy narożu północnym znajduje się weranda założona na planie prostokąta.
Weranda we wschodniej części budynku.
Budynek o zwartej dwukondygnacyjnej bryle jest przykryty dachem czteropołaciowym. Facjatki mają daszki pulpitowe jak weranda, a także trójspadowe. Obniżone części budynku przykryte zostały daszkami dwupołaciowymi. Dom jest w całości podpiwniczony, a od strony elewacji tylnej i wschodniej jest to wysoka suteryna.
Budynek główny wyróżnia się ciekawą niesymetryczną bryłą, powstałą z połączenia falującego szczytu, balkonu, a także okien o zróżnicowanym kształcie. Zauważyć można też geometryczne dekoracje naśladujące kolumny. W pierwotnej formie na balkonie była balustrada z betonowych tralek w kształcie dzbanuszków. Wysokie dachy dwuspadowe kryte są dachówką ceramiczną tzw. „holenderką”, trzy szczyty pokryte są blachą. W szczytach występują okrągłe lukarny. W południowej elewacji, symetrycznie nad prostokątnymi oknami, występuje okno owalne w ozdobnej ramie (tzw. wole oko). Nad niektórymi oknami widoczne są białe nadproża.
Kubatura zabytkowego budynku wynosi 3000 m3, a powierzchnia użytkowa 730,85 m2.
Okno owalne w ozdobnej ramie (tzw. wole oko).
W 2006 r. od strony północnej zbudowano nowy budynek parterowy (o kubaturze 2000 m3 i powierzchni użytkowej 414,30 m2) z poddaszem, bez podpiwniczenia i połączony dwukondygnacyjnym łącznikiem z istniejącym budynkiem. Architekturą nawiązuje do wcześniejszego obiektu, między innymi poprzez zastosowanie wysuniętego cokołu zakończonego gzymsem i murowanymi lukarnami na poddaszu.
Widok na budynek mieszkalny z północnego - zachodu.
W czasie I wojny światowej jesienią 1914 r. w budynku zakwaterowany został oddział sanitarny wojsk rosyjskich. Pomocnikiem dowódcy oddziału sanitarnego sztabu 10. Armii był Wasilij Pawłowicz Krawkow, który wrażenia z pobytu w Olecku opisał w książce "Welikaja wojna bez retuszy, Zapisko korpusnogo wracza”.
Lekarz wojskowy W. P. Krawkow z oddziałem sanitarnym w Olecku (przed opisywanym budynkiem). W: W.P. Krawkow, Welikaja wojna bez retuszy, Zapisko korpusnogo wracza, Wiecze 2014, s. 84.
Dzisiejsza ulica Armii Krajowej po założeniu miasta miała nazwę Die Gasse nach Seedranken (Aleja Sedranecka), a potem Seedranker Straße (Sedranecka) i Goldaper Straße (Gołdapska). Po II wojnie światowej w 1948 r. ulicy nadano nazwę Mielczarskiego (Romuald Mielczarski był współtwórcą polskiej spółdzielczości i działaczem niepodległościowym). W latach pięćdziesiątych XX wieku nazwę ulicy zmieniono na Stalingradzką, a potem Armii Czerwonej. 9 marca 1990 r. Rada Narodowa Miasta i Gminy w Olecku zmieniła dotychczasową nazwę „Armii Czerwonej" na „Armii Krajowej”. Druga część ulicy od szpitala w kierunku Sedrank została nazwana Gołdapską.
Olecko (Marggrabowa) ulica Armii Krajowej (Seedrankerstraße) około 1910 r. https://www.bildarchiv-ostpreussen.de
Od 1945 r. do 1948 r. budynek nie był użytkowany. W 1948 r. po adaptacji na cele biurowe ,w budynku umieszczono siedzibę Powiatowego Komitetu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) i Ligi Kobiet (wejście do Ligi Kobiet było od ul. Sembrzyckiego). W 1976 r. Komitet Powiatowy PZPR przeniesiono do nowego budynku przy oleckim rynku (Plac Wolności 2).
W 1976 r. wykonano remont generalny budynku i umieszczono w nim przedszkole. W 1980 r. przeprowadzono remont centralnego ogrzewania oraz wymianę instalacji elektrycznej. Przedszkole działało do 1991 r.
Fotografia z 1960 r. przedstawiająca siedzibę Komitetu Powiatowego PZPR. W: 400 lat Olecka. Komitet Organizacyjny Obchodów 400-Lecia Olecka. Olecko 1960.
Od 23 grudnia 1997 r. obiekt wraz z nowo dobudowaną kondygnacją to siedziba Środowiskowego Domu Samopomocy w Olecku, placówki dziennego wsparcia osób niepełnosprawnych.
Obiekt został wpisany do rejestru zabytków 25 lutego 1987 r.
Fragmenty dekoracji sufitu w stylu secesyjnym.
Fragmenty dekoracji sufitu w stylu secesyjnym.
Rozeta na suficie w stylu secesyjnym.
Strop nad piwnicami (sklepienie kolebkowe z cegły ceramicznej oparte na belkach stalowych).
Fragment dawnego wyposażenia wnętrza budynku.
HaMagid - pierwszy tygodnik w języku hebrajskim wydawany w Ełku.
Literatura
- 400 lat Olecka. Komitet Organizacyjny Obchodów 400-Lecia Olecka. Olecko 1960.
- Dom mieszalny, Olecko, ulica Armii Krajowej 26. Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Numer karty: 6174. Kartę wykonała Eliza Ptaszyńska, wrzesień 1986 r., Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Dokument w PSOZ OW Suwałki.
- Die jüdische Gemeinde im Kreis Treuburg Nach „Der Kreis Treuburg" von Dr. R. Grenz, w: „Treuburger Heimatbrief” 52, 2006/2007, s. 85-87.
- Köhler O., Landwirtschaftliches Güter-Adressbuch für die Provinz Ostpreussen mit Anhang: Memelland. Reichenbach'sche Verlagsbuchhandlung. Leipzig 1922.
- Kozłowska E., Społeczność żydowska w Marggrabowej – Treuburgu – Olecku, w: Borussia 58/2016. Wydawnictwo Borussia. Olsztyn 2016.
- Kunicki J., Zapomniana Wielka Wojna 1914-1918. Ziemia Olecka. Pracownia Wydawnicza ELSET. Olecko 2021.
- Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
- Tutlies A., Menschen aus dem Kreis Treuburg, Oletzko. Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. Hamburg 2002. S. 374.
- W.P. Krawkow, Welikaja wojna bez retuszy, Zapisko korpusnogo wracza, Wiecze 2014.
Strony internetowe:
- https://collections.yadvashem.org/en/names/13517593
- https://www.gedenktafeln-in-berlin.de/gedenktafeln/detail/juedische-hausbewohner/innen
- http://germansynagogues.com/index.php/synagogues-and-communities?pid=71&sid=1275:treuburg
- https://www.bildarchiv-ostpreussen.de
- https://www.online-ofb.de/famreport.php?ofb=marggrabowa&ID=I27386&lang=de
- https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/265-biala-podlaska/116-miejsca-martyrologii/44536-getto-w-bialej-podlaskiej
- https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/o/775-olecko/99-historia-spolecznosci/137778-historia-spolecznosci
- https://treuchtlinger4.de/rose_podbielski
Józef Kunicki
2024
