Na obszarze Mazur Garbatych (Das Bucklige Masuren), w południowo - wschodniej części powiatu oleckiego znajduje się wielki kompleks lasów Kleszczewski Bór (Staats Forts Lyck, Königliche Klesczewensche Revier, Königliche Kleszewener Revier, Königliche Puchowker Revier, Klesczewensche Forts, Klesczowsche Heide).
Dominują tam bory mieszane sosnowo - świerkowe, zaś obszary o glebach torfowych są zajęte przez bory świerkowo-torfowcowe. Występują w nich m. in. gatunki podlegające ochronie: brzoza niska, wierzba borówkolistna, wawrzynek wilczełyko. Lasy stanowią ostoję dla zwierząt, wśród których znajdują się gatunki zagrożone: ryś, wydra, bóbr, łoś, dzik, jeleń i borsuk.
Ukształtowanie terenu jest pagórkowate – to obszar młodoglacjalnej moreny dennej. Na powierzchni zalegają utwory powierzchniowe z najstarszego stadium glacjału bałtyckiego, zwanego leszczyńskim. W rzeźbie zaznacza się wyraźny ciąg (recesyjny) moreny czołowej (między Zatykami a Oleckiem Małym), z którą związane są krótkie pola sandru olecko-rajgrodzkiego.
Opisywany obszar odwadnia rzeka Lega, która wypływa u podnóża Wzgórz Szeskich, na północny - zachód od miejscowości Szarejki, koło Kowali Oleckich i jest prawobrzeżnym dopływem Biebrzy. Przepływa przez Jeziora Oleckie Wielkie i Oleckie Małe. Za jej dalszy bieg uważa się rzekę Małkiń, łączącą Jezioro Selment Wielki z Jeziorem Stackim, stanowiącym część Jeziora Rajgrodzkiego przy wsi Stacze. Na odcinku od Jeziora Rajgrodzkiego i Rajgrodu aż do rzeki Ełk na terenie północnego Mazowsza, rzeka nosi nazwę Jegrznia. Całkowita długość rzeki wynosi 122,1 km. Powierzchnia zlewni zajmuje 1011,1 km/2. km (Raport, 2008).
W odległości 1,2 km na północ od Nor do Legi wpada strumień Widna Struga (Widny Fliess), który odwadnia jezioro Widne (Widni See) i pobliskie torfowiska. Długość strumienia wynosi 2,75 km. Jezioro było zaznaczone na mapach topograficznych w 1930 r. Lustro wody położone było na wysokości 146,6 m n.p.m. Miało kształt koła o średnicy 400 metrów i powierzchni 16 ha. Na wschodzie ze zbiornika wypływa niewielki strumień (dopływ rzeki Czarna). Poziom wody w jeziorze został obniżony w celu pozyskania terenu na łąki oraz aby umożliwić wydobycie torfu. Współrzędne geograficzne jeziora wynoszą: 53°56'09.0"N, 22°35'16.2"E.
Okolice jeziora na mapie z początku XIX wieku. Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West-Preussen nebst dem Netzdistrict aufgenommen unter Leitung des Königl. Preuss. Staats Ministers Frey Herrn von Schroetteer in den Jahren von 1796 bis 1802. S. Schropp u. Comp. Berlin 1802-1812.
W końcu lat pięćdziesiątych XIX wieku na szerszą skalę rozpoczęto przeprowadzać melioracje. Przyspieszenie prac melioracyjnych nastąpiło dzięki rozporządzeniom władz zwierzchnich z lat 1843 i 1846, oraz osobistej przychylności króla Fryderyka Wilhelma IV, który pragnął zaktywizować pogrążone w kryzysie Mazury pod względem inwestycyjnym. Powstały w powiecie oleckim spółdzielnie stawiające sobie za cel odwadnianie jezior i łąk. Na osuszonych terenach można było na szerszą skale niż dotychczas wydobywać torf.
Eksploatacja torfu wymagała przeprowadzenia odpowiednich prac melioracyjnych. W pierwszym rzędzie prowadzono wokół nich tzw. rowy opaskowe, a następnie rozcinano powierzchnię torfowiska, zakładając głębokie rowy główne i w różnym stopniu rozgałęzioną sieć rowów bocznych. Takie działania umożliwiały odprowadzenie nadmiaru wody, eksploatację złoża torfowego oraz prowadzenie gospodarki łąkowej i leśnej.
Kolejnym etapem było wydobycie urobku z torfowiska i ułożenie go w pryzmy. W tym celu do cięcia torfu używano specjalnych narzędzi. Często aby uzyskać jednorodną strukturę masę torfową mieszano (używano do tego koni). Kiedy masa była bardzo mokra to pozostawiano ja na kilka dni na wolnym powietrzu, aby ociekła woda. Następnie torf ręcznie wkładano w form (najczęściej okrągłe o wysokości 7 cm i średnicy 15 cm). Gotowy brykiet torfowy układano płasko na ziemi, w miejscach do tego przygotowanych, pozostawiając między nimi kilka centymetrów wolnej przestrzeni. Suszenie brykietu odbywało się na wolnym powietrzu.
Przy dobrej pogodzie i małej wilgotności powietrza po 4 - 6 dniach, kiedy już powierzchnia brykietów stwardniała, wtedy brykiet układano w kuczki w kształcie stożka, graniastosłupa lub ściany, uważając aby był dobry przepływ powietrza. Czasami kuczki torfowe przekładano powtórnie, aby brykiety lepiej wyschły. Kuczki ustawiano rzędami, żeby je łatwiej można było ładować na wóz. Przy deszczowej pogodzie na kuczki nakładano daszki z drewna lub ze słomy. Wysuszony produkt przewożono do gospodarstwa i układano w przewiewnych szopach.
Prasa do torfu w pobliżu Czukt. Z tyłu kuczki torfu ułożone do wyschnięcia. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G.Rautenberg, 1990. S. 269.
W gospodarstwach brykiety torfowe stosowano w kuchni i do ogrzewania mieszkań. Przy lekkiej zimie dwa brykiety utrzymywały wysoką temperaturę pieca przez całą noc. Brykiety używano także przy wypalaniu wyrobów z gliny, do wypalania wapna, w cegielniach oraz do opalania parowozów. Razem z rozwojem technik do produkcji torfu zaczęto używać maszyny do mieszania torfu, a nawet do wytwarzania gotowych brykietów (prasy).
Wydobywanie torfu przez mieszkańców wsi było powszechne. W 1904 r. Gottlieb Konietzko zakupił w Anglii maszyny do produkcji brykietów torfowych i rozpoczął produkcję na większa skalę w zakładzie Torfwerk Willkassen (Zakład torfowy Wilkasy). W czasie największego zapotrzebowania na towar zatrudnionych tam było 100 pracowników.
Pozostałością po eksploatacji torfu były doły potorfowe (potorfie, torfianki, torfliska - niewielkie zagłębienia wypełnione wodą gruntową o regularnych kształtach). Kiedy zbiorniki zarastały i były bardziej zeutrofizowane, w sposób naturalny lub przez zarybianie pojawiały się tam karasie. Łowienie karasi w torfiankach było częstym zajęciem i rozrywką chłopców z okolicznych gospodarstw.
W publikacji "O naturze torfu…" z 1841 r. autor tekstu zwraca uwagę na konieczność rekultywacji dołów potorfowych:
Powszechne zdanie naturalistów jest, że się bagno torfowe odnowi, jeżeli następujące zasady przy wykopaniu torfu zachowamy.
1. Torf małymi dołami wybierany być powinien.
2. Woda w tych dołach zbierająca się powinna pozostać spokojna.
3. Torf nie powinien być do samego dna wybierany.
4. Zdjętą wierzchnią warstwy z bagna torfowego, wrzucić należy do wybranego dołu i wyrównać.
5. Miejsce wykopane zasiać trzeba nasionami roślin, które rosną na bagnie.
Rodzina z Jurek w czasie kopania torfu. Konie mieszają przygotowany urobek, który potem przewożony jest taczkami do prasy. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 270.
Przygotowanie torfu do suszenia. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 311.
Przygotowanie opału na zimę w gospodarstwie Edwarda Kozłowskiego w 1940 r. Po prawej stronie widoczna jest prasa torfowa. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 346.
Produkcja brykietów torfowym przy pomocy maszyny. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990. S. 452.
Mapa topograficzna okolic jeziora z 1943 r. Prostokątami zaznaczone są miejsca eksploatacji torfu. Topographische Karte (Messtischblätter) 1:25000, 20101 Wallenrode. Königliche Preussische Landesaufnahme, Reichsamt für Landesaufnahme, Berlin 1943.
Specyficzna szata roślinność wokół jeziora Widnego została opisana w XIX wiecznej publikacji naukowej.
Typowe zarastające torfowisko niskie z dużą ilością Eriophorum alpinum (synonim Trichophorum alpinum - Wełnianeczka alpejska) i Carex heleonastes (w środku i pierwszym planie); na pierwszym planie także: Carex limosa (Turzyca bagienna) (pojedyncza), Carexr rostrata (Turzyca dzióbkowata), Equisetum heleocharis (synonim Equisetum fluviatile - Skrzyp bagienny), Comarum palustre (Siedmiopalecznik błotny), Carex lasiocarpa (Turzyca nitkowata), Carex canescens (Turzyca siwa), Salix repens (Wierzba płożąca) i Betula pubescens (Brzoza omszona). Pośrodku znajdują się niewielkie obszary wodne (pozostałości jeziora Widne). W tle krzaki na wrzosowiskach przed wysokim lasem Picea Excelsa (Świerk pospolity).
Fragment fotografii Dr. Groß H. W: Engler A. Botanische Jahrbücher für Systematik, Pflanzengeschichte und Pflanzengeographie. Stuttgart: Schweizerbart 1881. S. 834.
Widok z lasu na torfowisko otaczające jezioro Widne. Podejście bliżej do jeziora jest niemożliwe ze względu na podmokły teren.
Walory przyrodniczo-krajobrazowe opisywanego obszaru są znaczące w skali regionalnej i krajowej. W celu ochrony niezmienionej szaty roślinnej w dolinie rzeki Legi oraz z uwagi na występowanie wielu gatunków i zbiorowisk roślinnych uznawanych za rzadkie lub zagrożone wyginięciem, w 2005 r. utworzono Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Legi.
Literatura:
- Cieślikowski J. M., O torfach, ich pochodzeniu, sposobach wydobywania, przerabiania i zastosowania do użytku domowego i fabrycznego, z uwzględnieniem stosunków krajowych według własnych badań i innych źródeł. Odb. z Przegl. Technicz. Warszawa, druk. Al. Ginsa, 1880.
- Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010.
- Engler A., Botanische Jahrbücher für Systematik, Pflanzengeschichte und Pflanzengeographie. S. 834. Stuttgart: Schweizerbart 1881.
- Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West-Preussen nebst dem Netzdistrict aufgenommen unter Leitung des Königl. Preuss. Staats Ministers Frey Herrn von Schroetteer in den Jahren von 1796 bis 1802. S. Schropp u. Comp. Berlin 1802-1812.
- Kondracki J., Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN, 2023.
- Krzywicki T,. Smolska E,. Szwarczewski P,. Etapy rozwoju sandru olecko-rajgrodzkiego na tle faz recesyjnych zlodowacenia Wisły w nawiązaniu do wybranych cech strukturalno-teksturalnych osadów. W: Słupskie Prace Geograficzne 4, 2007.
- Map of Kingdom of Prussia. Map XXIX. vergrösserte Sectiones der General-Charte von dem Königreich Preüssen wie daselbe in 4. folgende Districte abgetheilet als… [W:] Szeliga J., Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Prusach w XVII i XVIII wieku. Biblioteka Narodowa. Zakład Zbiorów Kartograficznych. Warszawa 2004.
- Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w roku 2011. Biblioteka Monitoringu Środowiska, WIOŚ, Olsztyn 2012.
- O naturze torfu i jego użyciu gospodarczem przez M. Reumann p.o. Inspektora leśnego przy K.R.P i S. w Warszawie nakładem redakcyi Sylwana. W drukarni pod firmą Maxi Chmielewskiego, przy ulicy Senatorskiej nr. 463. 1841.
- Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
- Konietzko G., Die familie Konietzko. W: Treuburger Heimatbrief, 45/2003, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V. S. 70.
- Topographische Karte (Messtischblätter) 1:25000, 20101 Wallenrode. Königliche Preussische Landesaufnahme, Reichsamt für Landesaufnahme, Berlin 1943.
