Od IX do XIII wieku ziemię olecką zamieszkiwali Jaćwingowie, którzy pod względem kultury materialnej przypominali swoich zachodnich braci, Prusów, choć pod niektórymi względami trudno ich było odróżnić od Litwinów. Kultem otaczali elementy natury: ciała niebieskie, drzewa i zwierzęta. Mieli swoje święte gaje i kamienie. Z pewnością wierzyli w życie pozagrobowe, czego świadectwem są cmentarzyska.
Zmarłych ubierano w odświętne stroje, wyposażano ich w broń, narzędzia, żywność i różne przedmioty, które miałyby się przydać w życiu pozagrobowym. Potem palono na stosie, a resztki niedopalonych kości wraz z wyposażeniem wkładano do płytkich jam grobowych.
Konie wykorzystywano jako wierzchowce towarzyszące wojownikom w wyprawach wojennych oraz do orki. Koń był zwierzęciem czczonym i często składano go do grobu wraz ze zmarłym wojownikiem. Oddalone od centrum ówczesnego świata siedziby Jaćwingów przyciągały kupców poszukujących bursztynu.
W połowie XIII wieku na terenie ziemi oleckiej toczyły się walki między wojskami książąt ruskich i polskich aby podporządkować sobie Jaćwingów. W kronikach z wojennych wypraw wymieniana jest w nich nazwa rzeki Legi (Oleg). Na czoło tej rywalizacji zdecydowanie wysunęła się Ruś, organizując liczne wyprawy na te tereny. Po stronie Jaćwingów walczyli także wojownicy z plemion pruskich.
Od strony zachodniej na tereny ziemi jaćwieskiej wielokrotnie napadali Krzyżacy. Broniąc się tarczą i nacierając zwykle włócznią, rzadziej mieczem, wojownicy jaćwiescy nie byli w stanie przeciwstawić się skutecznie naporowi rycerstwa krzyżackiego, dobrze uzbrojonego i zaprawionego w sztuce wojennej.
Prusowie. Hartknoch, Ch., Alt- und Neues Preussen : oder Preussischer Historien... Leipzig; Frankfurt am Main. 1684
W 1283 r. Krzyżacy zorganizowali ostatni wypad na ziemie między Mieruniszkami a Cimochami. W jednej z potyczek jakie prowadzili Krzyżacy z obrońcami pod dowództwem Skudro, poległ Friedrich von Holle jako ostatni rycerz zakonny w walce z pruskimi poganami.
Jaćwingowie zrozumieli, że nie są w stanie oprzeć się przewadze militarnej zakonu krzyżackiego. W tej sytuacji Skudro spustoszył własną ziemię i udał się z częścią ocalałej ludności na sąsiednią Litwę. Wkrótce tereny te zostały podzielone pomiędzy Zakon, Polskę i Litwę.
W latach 1283-1422 ziemie jaćwieskie pozostały wyludnione, pokryła je puszcza graniczna pozostająca pod wpływem Litwinów, Polaków i Krzyżaków (w języku niemieckim nazywana Wildnis – pustkowie, dzicz). Resztki Jaćwingów zostały przesiedlone na Sambię.
Podział terytorum Prusów na komturie (Komturei). Weber, R., Masuren: Geschichte- Land und Leute, Verlag: Gerhard Rautenberg, Leer, 1983
Podbitą ziemię pruską podzielili Krzyżacy na komturstwa, które ciągnęły się długimi, wąskimi pasami od północnego - zachodu w kierunku granicy z Polską.
W 1337 r. północna część dzisiejszego powiatu oleckiego została objęte administracja krzyżacką komtura z Brandenburga a południowa komtura z Pokarmina nad Zalewem Wiślanym.
Po pokoju mełneńskim w 1422 r. ziemie podzielono między Królestwo Polskie, Zakon Krzyżacki i Wielkie Księstwo Litewskie. Nastąpiło ponowne zasiedlanie tych terenów.
W 1471 r. Krzyżacy założyli wieś Sobole a w 1472 (a może nawet 1412) Kukówko.
W 1486 r. Krzyżacy zbudowali w Stradunach dwór a w 1487 r. kościół pod wezwaniem św. Leonarda.
Na przełomie XV i XVI wieku dla sprawnego prowadzenia akcji osiedleńczej konieczne stało się utworzenie w 1500 r. nowej jednostki administracyjnej: komornictwa, a potem starostwa w Stradunach. Na czele starostwa stał starosta książęcy (der Amtshauptmann), Obszar był słabo zasiedlony, jedynie w południowej jego części starostowie wydawali przywileje lokacyjne na ręce zasadźców-sołtysów, zobowiązując ich, by sprowadzali kolonistów Główniez Mazowsza). Gdy ci przybyli, to – jak wskazują liczne nazwy miejscowości w okolicach Olecka – wycinali i karczowali „dąbrowę”, „dąbrowskie”, „lasek”, „borki”, „borkowiny”, „lipówkę”, „lipkowo”, „olszewo”, „orzechówko”; „pieńki”.
„Der bude oletzky” na przedlokacyjnym szkicu terenu pod przyszłe miasto nad Jeziorem Olecko Wielkie (ok. X 1559 r.), w: Berlin–Dahlem, Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Etats–Ministerium EM 103g H.A. Olecko (Grenzsachen 1533–1608).
Ponieważ w tutejszych lasach pełno było zwierzyny łownej nad Jeziorem Oleckie Wielkie zbudowano (po wschodniej stronie) budy myśliwskie (dwór myśliwski) zaznaczony i podpisany na mapie z tamtego okresu jako „Der bude oletzky”. Tę budowlę wykonano z drewna, prawdopodobnie wyposażona była w murowaną piwnicę - jak to miało miejsce nad jeziorem Łaźno. Zachowane ślady w terenie pozwalają dzisiaj zlokalizować to miejsce w Możnych (nad jeziorem). Do początku XX wieku tutejsza ludność wzmiankowane wzgórze nazywała Górą Zamkową lub Dworczyskami.
Caspar Hennenberg w najstarszym dziele historyczno-geograficznym z 1595 r. dotyczącym przeszłości Prus "Erclerung der Preussischen grössern Landtaffel" nadal wymienia dwie budy myśliwskie (Jagdbude), które znajdują się w ówczesnym starostwie straduńskim: Haschnen (Łaźno) i Oletzko (Olecko). Autor podaje, że budy znajdują się po litewskiej (wschodniej) stronie jeziora. Caspar Henneberger. Erclerung der preussischen grössern Landtaffel oder Mappen... Königsperg: Osterberger, 1595.
Przedlokacyjny szkic terenu pod przyszłe miasto nad Jeziorem Olecko Wielkie, około X 1559 r., w: Berlin – Dahlem, Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Etats – Ministerium EM 103g H. A. Olecko (Grenzsachen 1533-1608).
Położenia miasta Marggrabowa oraz bud myśliwskich Oletzko. Caspar Henneberger's Grosse Landtafel von Preussen: In 9 Blättern (1. Ausg. vom Jahre 1576) ; von neuem in d. Größe d. Originals hrsg durch d. königl. physik.-ökonom. Ges. zu Königsberg i. Pr. im Jahre 1863.
We wrześniu 1544 r. na polowaniu nad Jeziorem Oleckim Wielkim przebywał książę Albrecht Hohenzolern (Markgraf Albrecht der Ältere von Brandenburg (1490 - 1568)). Być może wtedy właśnie, gdy podziwiał malowniczą okolicę, zrodził się w jego umyśle plan założenia w tym miejscu miasta.
Pomnik księcia Albrechta, założyciela Uniwersytet Albertyna (niem. Albertus-Universität Königsberg) w Królewcu.
W 1545 r. komisja pruska i litewska spotkały się koło wsi Bogusze ustalając granicę między Polską, Litwa i Prusami Książęcymi.
Pierwsza wzmianka o planie założenia nowego miasta w starostwie straduńskim znajduje się w memoriale z 7 października 1559 zatytułowanym „Memorial des Heinrich Croszel i Christoff Szafstedt”. Croszel był pracownikiem starostwa w Kłajpedzie (Memel), zaś Szafsted starostwa w Tapiau (Gwardiejsk w Obwodzie Kaliningradzkim). Obaj otrzymali polecenie udania się razem z mierniczymi w okolice Stradun w celu dokonania różnych pomiarów i dokładnego przeprowadzenia badań terenowych. Mieli oni sprawdzić możliwości kolonizacyjne tej część puszczy w starostwie straduńskim i wymierzyć teren pod przyszłe miasto. Wybrano miejsce położone nad Jeziorem Oleckim Wielkim. Na wykonanych przez nich szkicach (przechowywanych w bibliotece w Berlinie) widoczny jest zarys jeziora i miejsce, gdzie ma być o nazwie Markgrafenstadt.
W przeciwieństwie do innych miasteczek, które rozwinęły się z wcześniejszych osad wiejskich, Olecko założone zostało w 1560 r. w puszczy na tzw. „surowym korzeniu”, czyli budowane było od podstaw na wykarczowanym terenie. Na nowe miasto przeznaczono 100 włók (1 włóka chełmińska = ok. 16,8 ha), a 40 włók na folwark książęcy. Pierwszym sołtysem – zasadźcą został Adam Wojdowski a burmistrzem Stanisław Milewski (Stanislaus Milewski/ Stentzel Mileffski).
Już pod koniec 1559 r. Wojdowski sprowadził z Mazowsza pierwszych osadników. Przedsięwzięcie było bardzo śmiałe. Miasto bowiem powstać miało nie jako ośrodek handlowy, czy gospodarczy zagospodarowanego już obszaru, lecz w puszczy w terenie wcześniej nie zamieszkanym (określa się to jako “na surowym korzeniu”). Tekst aktu lokacyjnego dla miasta został wydany z datą 1 stycznia 1560 r. . Po raz pierwszy użyto w nim nazwy miasta “Marggrabowa”. Miała ona upamiętnić margrabiowski tytuł księcia Albrechta (margrabia branderburski). Ludność polska używała zarówno nazwy Margrabowa i Olecko.
Fragment z książki Hartknoch, Ch., Alt- und Neues Preussen : oder Preussischer Historien... Leipzig; Frankfurt am Main. 1684.
Według historyka Hennenbergera założenie Olecka łączy się ze spotkaniem w domku myśliwskim księcia Albrechta w 1560 r. z królem polskim Zygmuntem Augustem. Okazją do spotkania miało być wspólne polowanie w puszczy. Zgodnie z innym przekazem Marggrabowę założył książę Albrecht Hohenzollern z wdzięczności za uratowanie życia podczas polowania, przez pustelnika z puszczy. Według legendy tak miały przebiegać te wydarzenia:
Dawno, dawno temu książę Albrecht brał udział w polowaniu w tutejszych niezmierzonych lasach. Puścił się w pogoń za okazałym jeleniem, ten jednak zranił łowcę. Osamotniony w puszczy książę znalazł pomoc i schronienie w chacie pustelnika. Na pamiątkę szczęśliwego ocalenia władca zdecydował się założyć miasto, a w kościele zawisł kunsztowny żyrandol w kształcie głowy jelenia – szesnastaka (poroże z ośmioma odnogami na każdej z tyk), zwany także w tradycji XVII-XVIII wieku meluzyną. Miejsce książęcego schronienia w pustelniczej chacie jeszcze w XIX wieku miała wskazywać stara czereśnia.
Przywilej lokacyjny z 01.01.1560 r. J. Chłosta, Olecko w latach 1914-1945 [w:] Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010.
Plan Olecka z XVII wieku. Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg, 1938.
Lokując miasto pośród lasów w 1560 r. książę miał nadzieję na ożywienie gospodarze pogranicza Prus i Litwy. Projektodawcy nowego miasta sądzili, że dla kupców wędrujących traktami miasto położone w miejscu, gdzie „droga handlowa między Oleckim Wielkim Jeziorem a Oleckim Małym Jeziorem przekracza Legę”, może stać się ważnym przystankiem, punktem wymiany towarów na granicy Prus Książęcych, Litwy i Korony. Dali mu więc ogromny rynek i prawo urządzenia. Prócz wszystkich zwykłych targów, aż czterech jarmarków rocznie.
Po drugiej stronie granicy lokowano w tym czasie Augustów. To miasto wzięło swą nazwę od imienia króla polskiego Zygmunta Augusta.
Symbolem zamierzeń i planów stał się olecki rynek, uznawany za największy w państwie pruskim, a później niemieckim. Wymiary oleckiego rynku są szczególne. W najstarszym zachowanym źródle z 1595 r. Caspara Hennenbergera z 1595 r. dotyczącym przeszłości Prus "Erclerung der Preussischen grössern Landtaffel" opisuje się niezwykłe rozmiary rynku oleckiego i przytacza legendę, według której ówczesny starosta straduński, Wawrzyniec von Halle, założył się z kimś zamożnym o większą sumę, że jeżeli stanie na jednym końcu rynku na czele czterystu jeźdźców, to nie będzie widoczny z jego drugiego krańca.
W przywileju lokacyjnym miasta napisano, że "rynek ma mieć dwanaście morgów" czyli 6,72 ha.
Caspar Hennenberger, "Erclerung der Preussischen grössern Landtaffel", 1595 r.
Na wzgórzu stanął kościół, a obok budynek ratusza. Osadnictwo postępowało wolno, po stu latach pierzeje rynku nie zostały całkowicie zabudowane kamienicami.
Nadzieje na szybki rozwój gospodarczy Olecka nie sprawdziły się. Rozwój miasta hamowały klęski żywiołowe: pożary, epidemie, zniszczenia wojenne. Niski stan higieny w mieście sprzyjał rozprzestrzenianiu się chorób. Ludzie żyli krótko, gdyż lekarzy nie było tu aż do XIX wieku. To, co nazywano szpitalem, było w rzeczywistości przytułkiem dla ludzi starych i niedołężnych. Ulice były brudne, pełne śmieci, mieszkania ciasne i źle wietrzone. Wodę czerpano często z rzeki, jeziora lub pobliskiego stawu, położonego obok kuźni w południowo-zachodniej części rynku. Dwie grupy rzemieślników, które wymieniał przywilej lokacyjny - rzeźnicy i piekarze - nie reprezentowały wyłącznie miejscowego rzemiosła. Wkrótce pojawili się kowale, krawcy, kołodzieje, bednarze i inni.
Okazało się jednak wkrótce, że przez Olecko nie prowadzi żaden trakt handlowy o znaczeniu krajowym, więc i kupców było niewielu, a ci, którzy byli, nie bardzo mieli czym handlować, bo każdy starał się być samowystarczalny i sam sprzedawał to, co wyhodował lub wyprodukował. W tej sytuacji miasto ubożało, a handel i rzemiosło zamierały. Mieszczanie oleccy żyli więc głównie z uprawy przydzielonej ziemi, hodowli bydła, dla którego zabiegali tak bardzo w czasie lokacji miasta o łąki i pastwiska, z połowu ryb i warzenia piwa.
W 1578 r. okręg administracyjny wokół Marggrabowej otrzymał nazwę „Oletzko” "Oletzko („gebiet Newen Oletzko”, „ampt Newen Oletzk”, „amt Holetzki”).
W 1619 r. urząd starosty przeniesiono ze Stradun do Olecka. Do czasu zanim zbudowano w Olecku zamek starosta miał siedzibę w ratuszu. W 1654 r. starosta książęcy Krzysztof Albrecht von Schönaich rozpoczął budowę okazałego zamku. Zamek położony był po drugiej stronie Legi naprzeciw miasta.
Do schyłku XVI wieku starostwo oleckie całkowicie zasiedlono i zagospodarowano. W r. 1600 na jego terytorium mieszkali niemal wyłącznie Polacy. Litwinów znajdowało się tu kilkunastu. Niemcy byli właścicielami paru wielkich majątków ziemskich. Wykaz mieszkańców Olecka z 10 lipca 1634 r. wymienia nazwiska 158 mieszczan: 56 zamieszkałych przy rynku, a pozostałych 104 przy bocznych ulicach (najwięcej osób mieszkało przy ulicy Wieliczkowskiej - 30). W tym czasie tych ulic było siedem: Podgórna (1 Maja), Młyńska (Grunwaldzka), Wieliczkowska (Mazurska), Szpitalna (Nocznickiego), Milewskiego (Kolejowa), Sedranecka (Armii Krajowej) i Jaśkowska (11 listopada). Wiele nazwisk ma polskie brzmienie: Jan Kalenzinski, Paul Slawny, Matthes Czesla, Callinofski, Lakomy, Woyewoda, Jan Dudek, Ertmann Monetha, Woytek Chytrek, Muzianka, Moyses Kolenko, Jan Pizko., Jurek Lempica, Jan Koszlowski, Wolezko, Pschianka, Wielgojan, Polack, Sobotka, Jacob Sdunek, Koschiorek, Borofski, Wissowaty, Augustin Saniewski, Casper Wittkofski, Krajewski, Ridzewski, Michel Bednarzik, Jan Grzegorzik, Zigan, Bobrofski, Jan Sokolowski, Merten Trzonek, Bartosch Doliwa, Orzechowski, Nowagk, Schikora, Seroka, Pietruchnik, Matthes Skwarka, Bartosch Konzialka.
8 października 1656 r. w bitwie pod Prostkami wojska polskie pod dowództwem hetmana Wincentego Gosiewskiego starły się z oddziałami brandenburskimi i szwedzkimi, odnosząc zwycięstwo. Szwedzi ponieśli klęskę. Do niewoli dostał sie Książę Bogusław Radziwiłł. Przez granice do Prus przedarły się oddziały tatarskie dowodzone przez Subchana Ghaziego Agi, znacząc swój pochód pożarami i zgliszczami. Tatarzy wtargnęli do Olecka 10 października i w ciągu kilku godzin spalili całe miasto, a ludność miejscową wymordowano lub wzięto w jasyr. Spłonęły okoliczne wsie, zrabowano cały dobytek chłopów. Rankiem 22 października oddziały szwedzkie i brandenburskie maszerujące w kierunku Filipowa przeszły przez Olecko. Do Olecka przybył także Bogusław Radziwiłł pod eskortą polskich żołnierzy. Wtedy był już mniej pilnowany a kiedy usłyszał odgłosy toczących się walk koło Mieruniszek, wykorzystał zamieszanie. Wyrwał szablę pilnującemu go luzakowi, silnym pchnięciem przeszył go na wylot i uciekł.
Pożar w Marggrabowie. Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010.
Od powietrza, głodu, ognia i wojny zachowaj nas Panie” – takimi słowami modlili się ludzie w kościele. W latach 1656 i 1657 wszystkie owe cztery klęski, które modlitwą chciano odegnać, spadły na Olecko niemal jednocześnie. O pożar było w Olecku nader łatwo. Lasy dostarczały drewna pod dostatkiem, a mając tak tani budulec nawet zamożni mieszczanie nie wznosili domów murowanych, lecz drewniane lub co najwyżej z pruskiego muru. Dachy kryto strzechą. W 1653 r. ogień zniszczył prawie wszystkie budynki przy rynku oraz kościół, szkołę, plebanię i wikarówkę.
26 lipca i 1 sierpnia 1700 r. elektor Fryderyk III wydał zarządzenia, aby mieszkańcy Margrabowej w ciągu pół r. usunęli z domów słomiane dachy i pokryli je dachówkami. Jak stwierdzili mieszkańcy, było to pierwsze polecenie elektora w tej sprawie, a ponadto nie byli w stanie zdobyć dachówek ani w swoim starostwie, ani też w sąsiednich (ełckim i leckim). Miasto nie miało cegielni, a z powodu prac polowych brakowało pracowników do pokrycia dachu. W efekcie grożący zawaleniem kościół w Margrabowej został pokryty w połowie słomą, a większość domów ocalałych w czasie ostatniego pożaru miała słabe fundamenty, które nie udźwignęłyby dachówek. Ostatecznie mieszkańcy stwierdzili, że w tak krótkim czasie nie są w stanie wypełnić polecenia elektora. Prosili też o łaskę, by ci, którzy jednak zamienią dachy słomiane na dachówki, mogli liczyć na sześcioletnie zwolnienie z czynszu i uwolnienie od żołnierskich kwaterunków.
Widok na wzgórze kościelne na rynku około 1930 r.
Wielki pożar w maju 1701 r. zniszczył większość domów w obrębie rynku od strony ulicy Jaśkowej (ulica 11-go Listopada) i w drugim rzędzie obok drogi na Kukowo (ulica Kolejowa), szpitala (ulica Nocznickiego) i ulicy Środkowej oraz wszystkie znajdujące się na nich stajnie i obory. We wrześniu 1706 r. ogromny pożar zniszczył znowu ulicę Grunwaldzką, rzędy budynków dookoła rynku aż do góry obok ulicy Wodnej, czyli prawie jedna trzecia miasta.
W 1710 r. wybuchła zaraza, pochłonęła w Olecku 932 osoby, wśród nich większość członków magistratu i sądu miejskiego, dwóch duchownych: pastora i diakona. Pozostałe przy życiu 92 osoby z gminy miejskiej kazały wygrawerować dla potomności na specjalnie zamówionym srebrnym szyldzie nazwiska tych członków rady miejskiej Margrabowej, którzy przetrwali zarazę. Wśród nich wymieniono: burmistrza Albrechta Dziengiella, sędziego i pisarza miejskiego Friedricha Gadzali, rajcę Johanna Drommundta, ławników: Martina Schulza, Albrechta Dullo, Leonharda Grabowskiego. Zamieszczono tam też słowa wiary w opatrzność Bożą i w to, że miasto wkrótce powróci do dawnego stanu.
Ratusz z roku 1816 w Olecku.
Po katastrofalnej epidemii dżumy 5 - 6 lipca 1721 r. Olecko odwiedził król pruski Fryderyk Wilhelm I..
20 maja 1776 r. od pioruna zapaliła się wieża kościelna w Margrabowej i mieszczanie oleccy z takim zapałem i w tak wielkim pośpiechu ratowali organy, że poważnie je zniszczyli. Wkrótce w 1796 r. trzeba już było wymienić je na nowe. W okresie kampanii napoleońskiej 25 czerwca 1807 r. na rynek olecki wkroczyły oddziały generała Zajączka. Na początku lipca w Olecku stacjonował drugi pułk piechoty podlegający generałowi Dąbrowskiemu, który kilkakrotnie odwiedzał miasto. Wojskowi ćwiczyli musztrę na rynku, do czasu wymarszu w kierunku Grodna. W przededniu wielkiej kampanii Napoleona na Rosję 23 czerwca 1812 r. do Olecka wkroczył wicekról Eugeniusz de Beauharnais z IV korpusem włoskim. Razem z IV korpusem maszerowała silna dywizja jazdy polskiej pod komendą generała Rożnieckiego. W połowie grudnia 1812 r. mieszkańcy Olecka nieśli pomoc niedobitkom Wielkiej Armii, w styczniu 1813 r. wkroczyły tu ścigające ją wojska rosyjskie.
W 1816 r. ze względy na zły stan techniczny zburzono budynek ratusza. W 1817 r. na jego miejscu zbudowano nowy budynek - cały remont kosztował miasto 1877 talarów. Od 1820 r. do Olecka można było dojechać dyliżansem na trasie Ełk-Olecko-Gąbin. Po ukończeniu w 1850 r. budowy szosy Wystruć-Gołdap-Olecko-Ełk dyliżanse kursowały na tej trasie codziennie.
W 1820 r. zaprzestano chowania zmarłych wokół kościoła na wzgórzu a teren uporządkowano. Ten wielki plac pośrodku nowo założonego miasta przysparzał ówczesnym władzom samorządowym od początku sporo kłopotów. Nie lada problemem stawała się sprawa utrzymania jego czystości. Pamiętajmy, że odbywały się na nim cztery razy do r. duże jarmarki na konie i bydło oraz cotygodniowe targi. Mieszkający przy rynku mieszczanie hodowali sami także ptactwo, trzodę, konie i rogaciznę. Nietrudno wyobrazić sobie, jak musiało wyglądać to centralne miejsce Margrabowej. W tej sytuacji 27 marca 1825 r. zebrali się radni miasta i postanowili, że należy "możliwie jak najszybciej, nawet od jutra" przekazać w dzierżawę oczyszczanie placu targowego z gnoju. W obwieszczeniu z 18 lipca, które strażnik miejski Zibolla podał do publicznej wiadomości mieszkańców zgromadzonych według zwyczaju biciem w bęben, trudno doszukać się poetyckiej duszy ojców miasta, lecz nie można im odmówić troski o jego czystość.
Czytamy w nim, że "odtąd dochód z zebranego gnoju na rynku oleckim będzie odprowadzany do kasy miejskiej, a chętni do wykonywania usług w tym przedsięwzięciu winni zgłosić się na licytację w ratuszu 23 lipca 1825 r. do godziny 10". Kandydatów zgłosiło się trzech: kupiec Gramatzky, piwowar Mehl oraz radny Ottzenn, który wygrał przetarg, płacąc za uzyskaną koncesję 4 talary i 4 srebrne grosze. Nie był to jednak koniec kłopotów z oczyszczaniem rynku, skoro w latach 1825-1842 spotykamy w aktach miejskich nazwiska następujących po sobie dwunastu kolejnych dzierżawców.
W 1841 r. założono Towarzystwo Upiększania Miasta, które postawiło sobie za cel wydobycie naturalnych walorów krajobrazowych wzgórza kościelnego i jego otoczenia. Posadzono wiele nowych drzew i ozdobnych krzewów, wytyczono ścieżki i aleje spacerowe, ustawiono ławki dla wygody i odpoczynku mieszkańców. Pod rządami burmistrza Lorenza prowadzono wiele prac nad utwardzeniem ulic i placów. Nie wybrukowano jednak całego rynku ze względu na jego wielką powierzchnię. Koszt prac przerastał bowiem możliwości tak niewielkiej gminy, jak olecka. W latach 1842 i 1855-1858 wybrukowano jednak jego część, tj. teren wzdłuż domów, jak i boczne ulice miasta. Koszt tych prac wyniósł niebagatelną sumę 8009 talarów. Mimo wielu korzystnych zmian, jakie zaszły w jego wyglądzie, nie przestał on aż do lat pięćdziesiątych XX wieku pełnić funkcji wielkiego placu targowego. Estetyczny wygląd wzgórza kościelnego otoczonego zielenią przetrwał do dzisiejszych czasów.
W latach sześćdziesiątych wprowadzono oświetlenie ulic. Do tej pory w Olecku ulice oświetlały jedynie latarnie prywatne, znajdujące się przy szynkach. Dopiero w 1866 r. gmina zakupiła 25 latarni, które w pełni zaspokajały potrzeby miasta. Wraz z innymi innowacjami do Olecka dotarł również prąd elektryczny. Miało to miejsce około 1897 r. , kiedy właściciele drukarni, Czyganowie, zaczęli używać prądu elektrycznego wytwarzanego przez specjalny silnik do napędu drukarek oraz oświetlenia swego domu i zakładu. Iluminacja ta spotkała się z ogromnym zainteresowaniem wszystkich mieszkańców miasta.
Widok na rynek olecki na początku XX wieku. Ze zbiorów Z. Beresniewicza.
13 sierpnia 1883 r. w hotelu „Königlicher Hof” (Królewski Dwór) zgromadzili się przedstawiciele miasta podlegający burmistrzowi Lorenzowi i uchwalili utworzenie ochotniczej straży pożarnej. Wkrótce nastąpiło przekazanie pozostającego we własności miasta sprzętu gaśniczego. Możliwe, że w tym czasu wybudowano budynek remizy strażackiej w pobliżu szkoły średniej dla dziewcząt. Ćwiczenia strażaków odbywały się na rynku.
Rynek był od początku istnienia miasta widownią najważniejszych wydarzeń w życiu Olecka. W październiku 1845 r. w Olecku gościł król Fryderyk Wilhelm IV. Rynek olecki wyglądał okazale, gdyż wcześniej usunięto rozpadający się mur ogrodzenia cmentarnego na wzgórzu kościelnym, które uporządkowano i uformowano w kształcie opadających terasów. W scenerii czerwcowego dnia król urzeczony był pięknem oleckiego krajobrazu, roztaczającego się ze wzgórza. -
Jakiż tu piękny widok
- powiedział po polsku. Był on bowiem ostatnim spośród Hohenzollernów, władców pruskich, znającym język polski. Król został gościnnie przyjęty przez Elisabeth Zimmermann, właścicielkę hotelu „Königlicher Hof”, która poczęstowała go przysmakami z siei, złowionymi w okolicznych jeziorach. Król był zachwycony tymi smakołykami i pani Zimmermann uznała, że pewnie nie pogardziłby nimi także w Berlinie. W związku z tym wielokrotnie przesyłała mu wędzone mazurskie specjały, aż doczekała się królewskiego listu z podziękowaniem, który wystawiony został dla potomnych w witrynie hotelu.
Wjazd króla Fryderyk Wilhelm IV na rynek w Olecku. Na obrazie po prawej stronie pani Zimmermann. Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
W 1879 r. Olecko uruchomiono linię kolejową Wystruć - Darkiejmy - Gołdap - Olecko - Ełk.
W 1884 r. 14 sierpnia na wzgórzu kościelnym odsłonięto pomnik ku czci żołnierzy pruskich poległych w wojnie z Austrią i Francją. Na pomniku była inskrypcja (w jęz. niemieckim): "Dla upamiętnienia żołnierzy z powiatu oleckiego poległych w sławnych wyprawach wojennych 1866 i 1871 r. ".
W 1884 r. 14 sierpnia na wzgórzu kościelnym odsłonięto pomnik ku czci żołnierzy pruskich poległych w wojnie z Austrią i Francją. Grenz R., Der Kreis Treuburg. Ein ostpreussische Heimatbuch, Lübeck 1971.
W drugiej połowie XIX w. na rynkowej parceli nr 31 (Markt 31) wzniesiono synagogę. W czasie Nocy Kryształowej w 1938 r. świątynia i cmentarz zostały splądrowane.
Widok na rynek olecki na początku XX wieku. Ze zbiorów Z. Beresniewicza.
W latach 1906/1907 Olecko wyposażone zostało w połączenia wodno-kanalizacyjne oraz w hydranty podziemne. W latach 1900/1901 gruntownej renowacji poddano kościół ewangelicki położony na wzgórzu. Z tym kościołem związana była następująca historia:
Dawno temu w starym kościele w Margrabowej znajdowało się od strony ratusza zamurowane później wejście, które prowadziło do podziemi budynku. Chowano tam zmarłych z zamożnych domów, dostojnych mieszkańców miasta i powiatu. Wcześniej, jak to było w zwyczaju, wystawiano zwłoki tych ludzi w kościele i żyjący w tym czasie grabarz zauważył na palcu zmarłej kobiety bardzo wartościowy pierścień. Postanowił go zdobyć. Wkrótce potem zakradł się do miejsca jej pochówku i usiłował zdjąć z palca kobiety cenną zdobycz. Ponieważ jednak to mu się nie udawało, próbował ściągnąć pierścień zębami i podczas tych zabiegów ugryzł ją w palec. Kobieta, jak się okazało, pogrążona była jedynie w głębokim letargu i podniosła się z trumny, a przestraszony grabarz uciekł w popłochu. “Nieboszczka” udała się do domu i żyła jeszcze wiele lat.
Widok na wzgórze kościelne w Olecku w okresie międzywojennym.
14 sierpnia 1914 r. na teren Prus Wschodnich wkroczyły wojska rosyjskie I Armii generała Rennenkampfa, składające się 1 dywizji kawalerii generała Gurko. O godzinie 13.00 spieszone oddziały otworzyły ogień i rozpoczęły atak na północny skraj miasta. Atak w szyku pieszym trwał na przestrzeni 1.5 kilometra. Olecka broniły niemieccy żołnierze z Rezerwowego 5 Pułku Dragonów. Niemiecki ogień ze skraju miasta po ostrzale przez rosyjskie karabiny maszynowe początkowo osłabł a potem zamilkł. Spieszeni kawalerzyści weszli do miasta i oczyścili od niemieckich żołnierzy. Generał Gurko ze swoim sztabem skierował się do budynku poczty i telegrafu przy rynku aby zabrać i przejrzeć znajdujące się tam listy i dokumenty. Jeden z oficerów wszedł na dach budynku telegrafu aby stamtąd oglądnąć miejscowość. Wkrótce zakomunikował, że w różnych kierunkach widać oddalające się grupy niemieckich rowerzystów. Na rynek także wkroczyła bateria konna. Rynek olecki był wypełniony żołnierzami.
W tym czasie kiedy trwał atak na Marggrabową w Suwałkach Rosjanie atakujący miasto otrzymali ze sztabu armii nowy szyfr i telegram szefa sztabu. Te dokumenty do generała Gurki powiózł samochodem oficer z ochotnikiem i dwoma huzarami jako ochrona. Oficer dotarł do Bakałarzewa jednak nie zastał tam generała Gurko ruszył dalej główną drogą do Marggrabowy. W lesie na północ od Możnych trafił na zasadzkę niemieckich konnych jegrów. Salwami z lasu zabito ochotnika oraz raniono huzara i oficera. Oficer zdążył wyskoczyć z samochodu, skrył się w lesie uciekając od Niemców. Obawiając się, że trafi do niewoli zniszczył szyfr. Dostał się pieszo do Marggrabowy oddał generałowi Gurko telegram. Samochód przepadł. Tak dalsze losy samochodu opisują źródła niemieckie:
Rosjanie byli w przewadze, po naszej stronie było tylko kilka kompani. Nasi przynieśli jednak zwycięskie trofeum: samochód, którym zamierzali przejechać przez las pod Libchensruh (Dworek Mazurski) do miasta 4 rosyjskich oficerów sztabowych. Dwóch z tych oficerów było zastrzelonych, inni uciekli.Auto – z ważnymi papierami – zostało przyprowadzone do miasta na miejsce i tam zasłużenie podziwiane przez naszą ludność. Dowódcy oddziału, który odebrał Rosjanom auto zyskał uznanie i za ten zasługi otrzymał Żelazny Krzyż.
Hotel "Kronprinz" Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990
Mieszkańcy Olecka opisują inny epizod związany z wydarzeniami wojennymi:
Oto młody Rosjanin w mundurze dragonów, będący pod wpływem alkoholu, zaczepiał na ulicy cywilnych mieszkańców z żądaniem oddania zegarków. Kiedy na schodach hotelu „Kronprinz” pojawił się nauczyciel gimnazjum i żołnierz zażądał od niego zegarka to ten wzruszył ramionami, wtedy żołnierz skierował ku niemu broń, w tym momencie restauracji hotelowej oddano dwa strzały i Rosjanin padł martwy. Okazało się, że do żołnierza wypalił chłopiec przysposabiający się do zawodu kelnera, być może nawet uczeń gimnazjum. Na szczęście Rosjanie nie wyciągnęli z tego incydentu żadnych konsekwencji.
Wkrótce Rosjanie ponieśli klęskę pod Tannnebergiem. 11 września 1914 r. Olecko zostało zajęte przez 3 rezerwową dywizję piechoty (3. Reserve-Division) generała majora von Morgena. 6 listopada 1914 r. wojska rosyjskie znowu zajęli Olecko. W mieście panował nieład. W ciągu kilku miesięcy nikt nie sprzątał ulic ani wywoził nieczystości. Wszędzie pełno było rozbitego szkła. Rosjanie zatrzymywali mężczyzn i kobiety. Zatrzymywali ich pod pretekstem przesłuchania, prowadzili skąd niewielu wróciło do domu. Kościół na rynku pozostał nienaruszony gdyż Rosjanie traktowali go jako miejsce kultu. Rosjanie mieszkali w wielu domach, które potem zostały splądrowanie, pozbawione wyposażenia. Rosyjskie natarcie zatrzymało się na linii Wielkich Jezior Mazurskich.
Żołnierze niemieccy idą w kondukcie pogrzebowym na rynku w Olecku w 1915 r. Fotografia ze zbiorów Łukasza Skubisza.
W południe 12 lutego 1915 r. o przeszło trzech miesiącach okupacji wojska rosyjskie rozpoczęły wycofywanie się z Olecka Rosjanie zniszczyli most na Ledze koło młyna w Olecku. 6 marca 1915 do Olecka została przeniesiona Kwatera Główna X Armii. Dowódcą był Generalfeldmarschall Hermann von Eichhorn. Wojskowi zajmowali budynek Starostwa Powiatowego przy ulicy Zamkowej i dawne budynki mieszkalne pracowników starostwa, położone obok. Kwaterą Eichhorna była Villa Schiborr (obok kościoła katolickiego). W budynku sądu przy rynku (obecnie sklep na rogu ulicy Grunwaldzkiej) znajdowała się Ortskommandantur - komenda wojskowa sprawująca władzę w mieście.
Rynek olecki w około 1920 r. W: „Treuburger Heimatbrief” 25, 1993, s. 77.
Budynek remizy strażackiej na rynku około 1930 r. . Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
Widok na największy rynek w Niemczech. Jarmark około 1930 r. Ze zbiorów Z. Beresniewicza.
Podczas plebiscytu w lipcu 1920 r. na rynku organizowano manifestacje i pochody mieszkańców. Plebiscyt zakończył się sukcesem Niemców. Z 28 627 oddanych w powiecie głosów jedynie 2 oddano za Polską. Co roku uroczyście obchodzono kolejne rocznice zwycięstwa w plebiscycie. W 1922 r. w kościele ewangelickim odbył się uroczysty recital śpiewaka Maxa z Berlina, a superintendent ks. Hermann Niklas wygłosił odczyt na temat: „Nasza obecna rola w walce przeciwko Polsce”.
11 lipca 1925 r. na rynku przed ratuszem ustawiono pamiątkowy kamień z wyrytymi wynikami głosowania w 1920 r.
21 grudnia 1928 r. radni Olecka podjęli uchwałę o zmianie nazwy miasta z Marggrabowa na Treuburg (gród wierny Rzeszy). Uchwała obowiązywała od początku 1929 roku. 28 marca 1933 r. po dojściu Hitlera do władzy. nazwę powiatu zmieniono na Treuburg a rynkowi nadano nazwę Adolf Hitler Platz.
Pomnik plebiscytowy z 11 lipca 1925 r. Grenz R., Der Kreis Treuburg. Ein ostpreussische Heimatbuch, Lübeck 1971.
W 1930 r. dobudowano do remizy strażackiej wieżę wspinaczkową i konstrukcję do suszenia węży strażackich. Do tego czasu węże suszono na piecach w miejscowej piekarni. Kiedy 9 listopada 1938 r. wybuchł pożar w synagodze przy rynku, oleccy strażacy pod dowództwem Emila Blocka, który w tamtym okresie pełnił funkcję urzędnika NSDAP, ograniczyli się jedynie do tego, by zapobiec rozprzestrzenieniu się pożaru na inne budynki. Na początku maja 1941 r. (przed niemieckim atakiem na Związek Radziecki) w hotelu "Kronprinz" zorganizowano wojskowy punkt dowodzenia a nad miastem przelatywały samoloty w drodze na wschód.
Widok na rynek. Po lewej stronie dawny hotel "Koniglicher Hof". Fotografie ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
W folderze turystycznym o Olecku, który wydany w 1938 r. podano, że miasto posiada największy rynek w Niemczech (28 akrów). Po przeliczeniu 28 akrów na hektary otrzymujemy wynik 11 ha. Taka powierzchnia rynku prawdopodobnie została podana błędnie.
Fragment tekstu z foderu. Ostpreussen Treuburg Masuren. Kunst- und Lichtdruchwerk Paul Richter, Magdeburg 1938.
22 lipca 1944 r. z związku planowaną letnią ofensywą Armii Czerwonej, zarządzona została ewakuacja mieszkańców miasta i powiatu. Kolejna ewakuacja ludności Olecka nastąpiła po 22 października 1944 r., tym razem do powiatu mrągowskiego. Mieszkańcy Olecka i okolicy opuszczali miejsce swego zamieszkania pociągami i wozami konnymi. 21 stycznia 1945 r. z miasta wycofały się oddziały Volkssturmu. Uznano, że słabo uzbrojony oddział nie ma żadnych szans powstrzymania nacierających żołnierzy sowieckich. Żołnierze Armii Czerwonej do miasta wkroczyli 23 stycznia 1945 r. Podobnie jak w innych miastach byłych Prus Wschodnich Rosjanie dokonali wielu zniszczeń.
Zniszczony kościół ewangelicki (stan z 1953 r. ). (Fotografia: Antoni Maksimowicz).
Jak wspominał pierwszy burmistrz Olecka Feliks Lubierzyński:
Prawie wszystkie domy w rynku były spalone. Na południowej stronie, ocalał tylko jeden dom, na wschodniej – 3 domy, na północnej 5 domów i na zachodniej 4 domy. Zniszczeniu uległ również XVI-wieczny kościół na wzgórzu, dworzec kolejowy, poczta i szereg okazałych budynków biurowych.
3 czerwca 1945 r. o godzinie 10 w słoneczną niedzielę radziecki komendant w uroczysty sposób przekazał Polakom władzę nad miastem i powiatem.
Pierwszy starosta olecki wspominał, że gdy we wrześniu 1945 r. obejmował urząd, zdarzało się, że w centrum miasta niektóre ruiny nadal dymiły. Na tymczasowe mieszkanie dla starosty i pracowników starostwa wyznaczono już przy pierwszym pobycie starosty w dniu 17 kwietnia tegoż r. dom nr 36 (obecnie numer 12) przy rynku. Po rozeznaniu się w sytuacji starosta, oczywiście w porozumieniu z sowieckim komendantem miasta, zorganizował biuro starostwa w budynku hotelu “Kronprinz” (obecnie numer 24). Potem w dawnym ratuszu na rynku umieszczono siedzibę Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. W 1946 r. władze miasta rynkowi nadały nazwę Plac Wolności (Prot.6.pkt.7c z 5.04.1946r.).
Dnia 1 listopada 1947 r. starosta olecki Romuald Stankiewicz odsłonił uroczyście przy dźwiękach orkiestry na zadrzewionym pagórku w środku rynku, który nazwano Placem Wolności, pomnik Wyzwolenia Olecka: obelisk z orłem polskim na wierzchu i tablicą z napisem: “Ku wiecznej pamięci wyzwolenia Olecka z niewoli germańskiej 21 stycznia 1945 r. Obywatele miasta i powiatu”. Pomnik zbudowano na cokole i kolumnie niemieckiego pomnika z XIX wieku. Pomnik wykonał artysta Konstanty Pieńczykowski według projektu burmistrza Lubierzyńskiego.
Dawny Pomnik Wyzwolenia Olecka z 1947 r.
W 1948 r. Miejska Rada Narodowa zaplanowała na większej części Placu Wolności założyć park zaprojektowany przez powiatowego architekta Alojzego Lewickiego. W 1953 r. z zachodniej części rynku usunięto bruk aby z pozyskanego materiału powiększyć plac targowy na południu miasta. W 1954 r. Zygmunt Kryszpin zaproponował, aby Dom Kultury został wybudowany w centrum, w miejsce spalonego kościoła. Aby uczcić Święto Pracy w 1955 r. , została wykonana fontanna na Placu Wolności. Zobowiązanie pierwszomajowe zostało zrealizowane dzięki inicjatywie Prezydium MRN (w czynie społecznym) i kierownika Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Kazimierza Koronkiewicza jako projektodawcy i kierownika robót.
Rynek olecki w 1958 rok,. W głębi spalony budynek poczty. Fotografie ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Aby uczcić Święto Pracy w 1955 r. , w zachodniej części rynku utworzono park, wytyczono alejki oraz została wykonana fontanna. Rynek (Plac Wolności) na obchody Święta Pracy - 1 maja, miał być przystrojony szczególnie bogato. Zadbano aby we wszystkich zakładach pracy i instytucjach na dwa tygodnie przed świętem poszyto flagi, by wszystkie były schludne, „nie były wypłowiałe czy brudne”. Nauczycieli zobowiązano natomiast, by przygotowali z młodzieżą „pieśni masowe” i stosowne okrzyki. Z kolei sekretarze partyjni mieli do Komitetu Miejskiego przynieść spisy „agitatorów partyjnych i bezpartyjnych” z poszczególnych oleckich instytucji. Przestrzegano by nie powtórzyła się sytuacja sprzed r. . Otóż w czasie obchodów pierwszomajowych w 1954 r. w witrynach oleckich sklepów i zakładów rzemieślniczych pojawiły się portrety „dostojników państwowych”. Okna sklepów powszechnie wówczas zabezpieczano żaluzjami i kratami, zza których spoglądali owi przywódcy partyjni i państwowi. Dziś sytuacja wydaje się groteskowa, ale wówczas taka nie była.
Widok na rynek w 1957 r. W środku róg Placu Wolności i ulicy 1 maja. . W: „Treuburger Heimatbrief” 25, 1993, s. 77.
W dniach 14 - 15 sierpnia 1960 r. na rynku odbyły się uroczystości 400 lecia założenia miasta. W okolicznościowej broszurze wydanej z tej okazji przyznano, że w mieście usunięto „prawie wszystkie gruzy”. W 1960 r. rozpoczęto przygotowania do budowy Powiatowego Domu Kultury. Ukończenie budowy mało precyzyjnie określano „na lata sześćdziesiąte”. Uroczystej inauguracji działalności Domu Kultury dokonano w czerwcu 1969 r. . Do nowego obiektu przeniesiono kino „Mazur”. W 1962 r. uporządkowano ruiny po zniszczonym kościele ewangelickim aby stworzyć tam park z placem zabaw dla dzieci z przedszkola, które mieściło się w budynku dawnego ratusza.
W 1964 r. wschodnia cześć rynku została utwardzona płytami betonowymi i przeznaczona pod tzw. Plac Zebrań Ludowych. Większość prac wykonali pracownicy Miejskiej Służby Drogowej oraz mieszkańcy "w czynie społecznym". Pisano, że rynek:
…miał się zmienić w efektowne skupisko kwiatów i zieleni.
W 1967 r. posadzono na rynku nowe drzewa. Przebudowano fontannę miejską i urządzono wokół niej kwietnik otoczony ławkami. W 1970 r. , obchody święta 1 Maja w Olecku powiązano z obchodami 100-lecia urodzin Lenina. Dlatego też w tamtym r. wśród dekoracji typowo pierwszomajowych dominowały hasła upamiętniające postać „Wodza Rewolucji”.
19 maja 1974 r. Kazimierz Korąkiewicz zaprojektował i wykonał tablicę pamiątkowa z okazji 500 rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika. Tablicę umieszczono na pomniku "Rzemiosło swemu miastu". Pomnik ustawiono w północnej części rynku. W 2007 r. pomnik przeniesiono 100 metrów dalej, w nowe miejsce. Materiały na budowę zakupił Zdzisław Bereśniewicz a prace budowlane wykonał Stanisław Rekść. Z powodu decyzji o lokalizacji w tym miejscu pomnika Jana Pawła II, w 2007 r. pomnik został przeniesiony w nowe miejsce położone przy alejce koło Kościelnego Wzgórza.
Pomnik na rynku "Rzemiosło swemu miastu".
W latach 1975 - 1976 w południowo-wschodniej części rynku zbudowano budynek Komitetu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Około 1982 – 1985 r. została wykonana fontanna w dzisiejszej formie, kierownikiem nadzoru budowlanego i architektury był Pan Jastrzębski, który miał to zlecić Panu Szymańskiemu, który miał zakład malarski w Olecku (prywatnie dobry znajomy Jastrzębskiego). Szymański po latach mówił, że ten kształt miał przypominać symbol "Solidarności". Ale świadkowie, z którymi rozmawiałem zaprzeczają, twierdząc nawet, że Pan Szymański tego nie zaprojektował, a na pewno nie ma to takiej symboliki.
Kościół na rynku pw. NMP Królowej Polski.
24 września 1981 r. przystąpiono do budowy nowego kościoła na rynku pw. NMP Królowej Polski. 2 października 1984 r. wmurowano kamień węgielny. Konsekracji dokonał ordynariusz warmiński ks. bp Edmund Piszcz 8 września 1990 r.
Po 1980 r. pojawiły się propozycje aby zmienić nazwę - Plac Wolności. Pisano wtedy:
... nazwę ustanowiono wprawdzie w czasach, gdy wolności nie było i na cześć wojsk, które ów plac zniszczyły, ale pozostało słowo „wolność”, które dziś oznacza to, co oznaczać powinno i honoruje tych, którzy o tę rzeczywistą wolność walczyli i ją wywalczyli.
Nazwa Plac Wolności pozostała.
W dniach 15 - 16 sierpnia 1987 r. , Ks. prałat E. Łagód zorganizował uroczystość nawiedzenia kopii obrazu MB. Częstochowskiej w Olecku i diecezji warmińskiej. Uroczystości te zgromadziły 2 księży kardynałów, 40 biskupów, dużą liczbę kapłanów i 15 tys. wiernych. (Fotografia: Tadeusz Jan Chmielewski).
27 maja 1990 r. mieszkańcy Olecka uczestniczyli w pierwszych po 1945 r. demokratycznych wyborach. W czerwcu 1990 r. na rynku odbyło się posiedzenie Rady Miejskiej I kadencji. Nową siedzibą Urzędu Miejskiego został budynek po dawnym komitecie PZPR.
W maju 1992 r. w kruchcie oleckiego kościoła Najświętszej Marii Panny Królowej Polski odsłonięto tablicę, na której umieszczono napis następującej treści: „Ofiarom zbrodni stalinowskich łagrów i katorżnikom na nieludzkiej ziemi ZSRR w latach 1940–1956. Związek Sybiraków w Olecku dnia 3 V 1992”.
.JPG)
Pomnik Wdzięczności na oleckim rynku.
17 czerwca 2000 r. na miejscu Pomnika Wyzwolenia postawiono Pomnik Wdzięczności autorstwa rzeźbiarzy Elżbiety Pietras i Alojzego Nawrata. Przy demontażu starego pomnika odkuto tablicę pamiątkową oraz orła i przekazano do izby pamięci przy szkole rolniczej. Robotnicy odzyskali wmurowaną niegdyś w postument metalową skrzynkę – dokument czasu. Znaleziono w niej statut Związku Żołnierzy Wojennych powiatu oleckiego z 1883 r. , numer 2 gazety „Oletzkoer Zeitung” z 1884 r. , numer 27 dziennika urzędowego landrata „Oletzkoer Kreis-Blatt” z 1874 r. , monety z lat osiemdziesiątych XIX wieku, listę fundatorów pomnika, także jego akt erekcyjny.
Na nowym pomniku (kamieniu) umieszczono napis:
W hołdzie wszystkim, dzięki którym żyjemy w pokoju i wolnej Ojczyźnie oraz tym, którzy szczególnie zasłużyli się naszemu miastu od jego początku w 1560 r. - wdzięczni mieszkańcy Olecka, w r. 2000.
Autorem treści był olecki nauczyciel Zygmunt Łoś.
Z inicjatywy Kreisgemeinschaft Treuburg obok została umieszczona tablica w języku niemieckim. Starą kolumnę wykorzystano do odtworzenia pomnika ku czci żołnierzy pruskich, który ustawiony został na odnowionym cmentarzu ewangelickim. Uroczystego odsłonięcia dokonano 25 września 2003 r. . W 2018 r. od nowa zbudowano schody prowadzące do pomnika.
W 2002 r. przeprowadzono remont kapitalny siedziby Urzędu Miejskiego.
Tuż obok kościoła z inicjatywy burmistrza Wacława Olszewskiego, Rady Miejskiej przy poparciu ks. proboszcza i ofiarności wiernych stanął w 2007 r. pomnik papieża Jana Pawła II autorstwa Anny Drozd-Tutaj. 16 października 2007 r. pomnik poświęcił bp Jerzy Mazur - biskup diecezji ełckiej.
Obok pomnika zasadzono „dąb papieski” i umieszczono tabliczkę z napisem:
PAŃSTWOWE GOSPODARSTWO LEŚNE / LASY PAŃSTWOWE / CERTYFIKAT / Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych / zaświadcza, że sadzonka / Dębu szypułkowego (Quercus robur L.) / oznaczona numerem 30 / wyhodowana została z żołędzi zebranych w 2003 r. / z najstarszego w Polsce / DĘBU CHROBREGO / poświęconych w dniu 28 kwietnia 2004 r. / przez Ojca Świętego / JANA PAWŁA II / Lasy Państwowe / Warszawa, kwiecień 2006 r. / Dyrektor Generalny Lasów Państwowych.
Pomnik papieża Jana Pawła II z 2007 r.
25 maja 2009 r. na zaproszenie Burmistrza Olecka Wacława Olszewskiego na rynku gościł Prezydent RP Lech Kaczyński.
W latach 2009-2010 przeprowadzono gruntowny remont ratusza na rynku, wymieniając podłogi, instalacje oraz remontując dach i elewację zewnętrzną. Z okazji 450 lecia założenia miasta 23 - 25 lipca 2010 r. część rynku została odnowiona. Wykonano nową kamienną nawierzchnię, oświetlenie, kanalizację deszczową, toalety oraz fontannę.
Prezydent elekt Bronisław Komorowski 23 lipca 2010 r. na oleckim rynku.
W 2010 r. umieszczono dwie tablice pamiątkowe, z okazji goszczenia w tym miejscu Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego oraz Bronisława Komorowskiego.
Od 20 lipca 2018 r. we wschodniej części rynku znajduje się pomnik z brązu – „Ławeczka Janusza Panasewicza”. Ławeczka to nie tylko forma uhonorowania artysty i olecczanina, ale również ciekawa atrakcja na mapie turystycznej miasta.
Janusz Panasewicz na „Ławeczce Janusza Panasewicza”.
Inicjatorem ustawienia ławeczki był olecki radny Paweł Giełazis. Janusz Panasewicz jest wokalistą rockowym, członkiem zespołu "Lady Pank". Twórcą projektu ławeczki był artysta rzeźbiarz Michał Selerowski, który stworzył między innymi ławeczkę Hanki Bielickiej ustawioną w Łomży i ławeczkę Beaty z Albatrosa w Augustowie.
15 grudnia 2017 r. na pierwszym spotkaniu "Członków Komitetu Organizacyjnego Obchodów 100. Rocznicy Odzyskania przez Polskę Niepodległości w Olecku" ksiądz Prałat Lech Janowicz i Józef Kunicki zaproponowali, aby na rynku powstał Pomnik Niepodległości. Aktywnego wsparcia tej inicjatywie udzielił Burmistrza Olecka Wacław Olszewski, radna Teresa Krajewska oraz działacze Okręgowego Mazurskiego Związku Piłsudczyków RP w Olecku – Władysław Krajewski i Lech Marczak. Po wysłuchaniu wielu opinii Komitet Organizacyjny ustalił, że będzie to popiersie Marszałka Józefa Piłsudskiego. Rada Miejska w Olecku dnia 27 kwietnia 2018 r. podjęła uchwałę w sprawie wzniesienia pomnika. Na budowę pomnika przewidziano 45 500 zł. Zwrócono się z apelem o dokonywanie wpłat na specjalne konto. Do listopada 2018 r. zebrano około 13 tysięcy złotych. Darczyńcy otrzymali podziękowania podpisane przez Burmistrza Olecka. Prace budowlane wykonała firma "Topolski Ryszard Zakład Kamieniarsko Betoniarski" z Wieliczek. Projekt pomnika i rzeźbę popiersia Marszałka Józefa Piłsudskiego wykonał Michał Selerowski, a odlew wykonała firma „Brązart” Barbary i Juliusza Kwiecińskich z Pleszewa. Na pomniku została umieszczona następująca inskrypcja: W STULECIE ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI POLSKI OLECKO 2018. Pomnik Niepodległości został odsłonięty 11 listopada 2018 r. w 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości.
Pomnik Niepodległości przy wzgórzu kościelnym na rynku.
11 sierpnia 2023 r., na oleckim rynku odbyła się uroczysta przysięga wojskowa 100 elewów z 1. Mazurskiej Brygady Artylerii im. generała Józefa Bema.
W kwietniu 2015 r. na zlecenie Urzędu Miejskiego w Olecku geodeta wykonał nowe pomiary rynku. Skrajne punkty określono w miejscach gdzie znajdują się rogi ulic wychodzących z rynku. Rozmiary boków rynku przedstawiały się następująco: 225 x 232 x 340 x 254 metrów. Po wykonaniu obliczeń określono powierzchnię na 6,4288 ha.
W wielu źródłach przedwojennych pisano "największy rynek w Niemczech". A czy w Polsce i w Europie jest większy rynek miejski od naszego? Rynek w Krakowie (uważany za jeden z największych w Europie) ma wymiary kwadratu 200x200 metrów - 4,0 ha, rynek we Wrocławiu ma 3,8 ha, czyli są mniejsze od rynku w Olecku.
Zdjęcie lotnicze Olecka z 1938 r. Fotografie ze zbiorów Z. Bereśniewicza.
Zdjęcie lotnicze Olecka z 2007 r.
Literatura:
- Białuński G., Kolonizacja Wielkiej Puszczy (do 1568 r. ) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie). Olsztyn, OBN, 2002.
- Demby R., Olecko Czasy, ludzie, zdarzenia. Wydawca: Urząd Miejski w Olecku 2000.
- Dzieje Olecka 1560-2010, red. S. Achremczyk, Olecko 2010
- Grenz R., Der Kreis Treuburg. Ein ostpreussische Heimatbuch, Lübeck 1971.
- Grigat Ch., Die Geschichte des Kreises Treuburg, 1938
- Hartknoch, Ch., Alt- und Neues Preussen : oder Preussischer Historien... Leipzig; Frankfurt am Main. 1684.
- Kozłowska E., Olecko 1945 - 2018. Pracownia Wydawnicza ELSET. 2019.
- Kunicki J., Zapomniana Wielka Wojna 1914-1918. Ziemia Olecka. Pracownia Wydawnicza ELSET. Olecko 2021.
- Olecko. Z dziejów miasta i powiatu, pod red. A. Wakara, Olsztyn 1974.
- Ptaszyńska E., Olecko historia w stu ilustracjach. Muzeum Historyczne w Ełku 2017.
- Treuburger Heimatbrief, Kreisgemeinschaft Treuburg e.V.
- Treuburg. Ein Grenzkreis in Ostpreußen Red. Klaus Krech. Kommisions-Verlag G. Rautenberg, 1990.
- Weber, R., Masuren: Geschichte- Land und Leute, Verlag: Gerhard Rautenberg, Leer, 1983
- https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_city_squares_by_size
Widok na rynek olecki z drona. Autor filmu: Mariusz Niewiarowski.
Fotografie: Józef Kunicki
Józef Kunicki
2024
